Nośnikami informacji o sztuce bałtyckiej są głównie znajdowane ozdoby. A upiększeń przetrwało niemało, bowiem akcenty dekoracyjne były m.in. częścią darów grobowych. Akcesoria wykonywano z materiałów trwałych. Ich przeznaczenie było zazwyczaj obrzędowe lub funkcjonalne (do spięcia itd.). Bardzo rzadko są znajdowane okazy reprezentujące sztukę użytkową i zdobniczą, głównie ich fragmenty (uchwyty do garnków, rączki od narzędzi itd.), bowiem przedmioty te były używane na co dzień.
Temat sztuki bałtyckiej pokrótce omówimy w następującej kolejności: jej początki, ceramika, bursztyn w kulturze bałtyckiej; główne rodzaje ozdób metalowych i ich ornamentyka; ozdoby szlacheckie w WKL; zdobienie szat odświętnych; motywy antropomorficzne, zoomorficzne, roślinne i geometryczne w sztuce bałtyckiej. W 2009 r. opublikowano fundamentalny katalog międzynarodowej wystawy „Sztuka bałtycka” zorganizowanej w ramach obchodów Programu Tysiąclecia Litwy. Dzieło to do tej pory nie ma sobie równych. Krótkiego przeglądu sztuki bałtyckiej dokonamy na podstawie tego właśnie opracowani. Większość ilustracji zamieszczona w niniejszej publikacji nadaje się również do podrozdziału „Sztuka bałtycka”.
POCZĄTKI SZTUKI BAŁTYCKIEJ
Pierwsza kultura bałtycka – rzucewska – ukształtowała się w późnym neolicie, około 2700 r. p.n.e. Przykłady ówczesnej sztuce pozwalają z dość dużą dokładnością określić najważniejsze potrzeby ówczesnego człowieka, a były nimi utrzymanie siebie i rodziny. Potrzebom tym była podporządkowana wszelka działalność prowadzona przez ówczesnych ludzi i ich energia. Działanie w pojedynkę w tamtych czasach nie było jeszcze możliwe: ludzie mogli przetrwać wyłącznie działając wespół. Analiza działań zbiorowych nieuchronnie prowadzi do tematu zbiorowej idei, która napędza tę aktywność, zespołowym poznawaniem świata i kolektywną twórczością.
Sztuka nie była jeszcze wyodrębnioną, niezależną, ściśle określoną sferą ludzkiej aktywności, była bowiem bezpośrednio związana z procesem poznawczym i potrzebą przetrwania. Wielowymiarowość twórczości i jej funkcji wynikała z jej wieloaspektowego związku z procesami kulturowymi. Ekspresja artystyczna była powiązana z innymi zjawiskami kulturowymi: mitologią, religią i obrządkiem. Z biegiem czasu przejawy sztuki kolektywnej ewoluowały, ale stare symbole zachowała nawet wyższa warstwa społeczna.
Archeolodzy są zgodni co do tego, że w procesie formowania się Bałtów brali udział Indoeuropejczycy (przedstawiciele kultur ceramiki sznurowej i toporów bojowych) oraz ludność autochtonicznych kultur narewskiej i niemeńskiej. Na bazie tych kultur powstała nowa kultura - rzucewska. Przejęcie poszczególnych tradycji artystycznych było zatem czymś zupełnie naturalnym.
CERAMIKA
Jedną z najstarszych form sztuki jest ceramika. Przedstawiciele kultury rzucewskiej wytwarzali nieznacznie profilowane puchary, garnki z szerokim otworem i uchami, garnki lejkowate z szerokim otworem, głębokie misy i owalne podłużne miseczki. Garnki zdobiono ornamentami przedstawiającymi postacie ludzkie, zazwyczaj mężczyzn. Garnki przedstawiające postacie ludzkie są uważane za naczynia obrzędowe. Kultura ceramiki sznurowej jest zaliczana do kręgu kultury bałtyckiej. Najlepiej zbadanym przykładem tej kultury są garnki. Były one płaskodenne, powierzchnię zdobiły odciski sznura. Naczynia były bardzo różne: wytworne puchary, garnki przypominające kształtem amfory, garnki z szerokim otworem w różnych rozmiarach, okrągłe misy i miski oraz podłużne niecki. Archeolodzy napotykają ponadto duże dzbany do przechowywania zapasów żywności. Zdaniem historyków, już w tym okresie nastąpił podział na naczynia do przyrządzania posiłków i zastawę stołową.
Wyroby ceramiki sznurowej były zdobione bardzo różnie. Przeważają motywy odciśniętego sznura, dołki i wzory ryte. Powszechne są również ornamenty jodełkowe i rombowe. Ucha garnków były różnych kształtów i zdobiono je na wiele sposobów.
Ceramika, zarówno ta pochodząca z epoki kamienia, jak i późniejsza, jest nie tylko źródłem wiedzy o codziennym życiu ludzi, ale także nośnikiem informacji o charakterze etnicznym. Formy ceramiki z wczesnej epoki brązu zostały dziedziczone z neolitu. Ceramika kultur neolitycznych ewoluowała od ceramiki ze śladami kresek do ceramiki kreskowej, które to linie stały się później nawet rodzajem ornamentu. Nieregularne kreski poziome są związane z technologią wytwarzania naczyń, podczas gdy kreski pionowe stanowią swoisty nowy motyw ozdobny. W epoce brązu garnki stały się prostsze, upodobnił się też ich kształt. Tendencję tę można również prześledzić w epoce żelaza.
BURSZTYN W KULTURZE BAŁTYCKIEJ
Obróbka bursztynu sięga czasów kultury narewskiej (VI-III tysiąclecie p.n.e.). Badania kilkuset zabytków archeologicznych potwierdziły, że tradycja produkcji i handlu ozdobami bursztynowymi, figurkami antropomorficznymi i zoomorficznymi we wschodnich i południowych regionach Morza Bałtyckiego zaczęła się kształtować w IV tysiącleciu p.n.e. w kulturach narewskiej i ceramiki kreskowej. Przedstawiciele tych kultur jako pierwsi na południowo-wschodnich wybrzeżach Morza Bałtyckiego zaczęli zbierać bursztyn i wytwarzać z niego przeróżne wyroby: wytwarzali zarówno ozdoby, jak i handlowali surowcem po jego wstępnej obróbce, niewykluczone, że również półproduktami. Figurki i upiększenia rzemieślnicy tworzyli inspirując się głównie kształtami stworzonymi przez naturę. Naturalny kształt bursztynu zmieniali nieznacznie: lekko wygładzając i polerując ostre, nierówne krawędzie, nieraz rzeźbiąc bryłki. Powierzchnię zdobili rzeźbionym geometrycznym ornamentem, który był najczęściej niewyszukany, składał się z kropek i kresek, które tworzyły rzędy. Guziki – mniejsze i większe, o różnych kształtach, korale cylindryczne, dyski, krążki z dziurką w środku, łańcuszki, wisiorki, figurki antropomorficzne i zoomorficzne - to główne rodzaje bursztynowych ozdób dawnych kultur lokalnych.
Guziki, guziczki. Podwójne guziki wykonywano z bursztynowych kropli, a małe okrągłe, kwadratowe lub prostokątne - z płaskich kawałeczków. Awers guzika był starannie wygładzany, a na rewersie wiercono dwa otwory w kształcie litery V tak, aby na awersie nie były one widoczne. Takie guziki nie były trwałe, dlatego przyszywano je na zewnętrznej stronie ubrania w celach dekoracyjnych.
Sporą część bursztynowych ozdób stanowią również wisiorki. Były one zwykle wykonane z bardzo przezroczystych bursztynowych płytek uformowanych w tkankach drewna bursztynowego lub w zagłębieniach pod korą, lub bursztynu w kształcie kropli.
Korale cylindryczne wykonywano z przezroczystych warstw bursztynowych sopli. Takie sople powstawały w wyniku regularnego przedostawania się żywicy z uszkodzonego miejsca w drzewie. Takie zbliżone do cylindra sople, o długości około 20 cm i średnicy 2-3 cm, szlifowano i wygładzano, po obu stronach za pomocą długich wiertełek wykonanych z krzemienia wiercono otwory, aby finalnie uzyskać cieniuteńkie paciorki, które osiągały nieraz długość nawet do 10 cm, a ich średnica wynosiła 2 cm.
Zawieszki w formie krążka z dziurką w środku i łańcuszki zaczęto wytwarzać już w środkowym neolicie. Były to ozdoby obrzędowe, zwykle umieszczane na oczach zmarłego. Niewykluczone, że symbolizowały m.in. światło. Bursztynowe łańcuszki przejęła kultura rzucewska. Takie okazy znaleziono w neolitycznych osadach Butynga 2, Święta 3 i na obszarach przylegających do jeziora Łubań. Naukowcy uważają, że kształt bursztynowych zawieszek w formie krążka z dziurką w środku i dysków był odwzorowaniem formy słońca bądź też nawiązaniem do aktu stworzenia świata. Ozdoby te były wykonywane wyłącznie z wysokiej jakości przezroczystego bursztynu.
Figurki antropomorficzne i zoomorficzne. Pierwsze figurki znaleziono pod koniec XIX wieku w skarbnicy w Juodkrantė. Posążki te są datowane na drugą połowę IV tysiąclecia - III tysiąclecie p.n.e. (środkowy i późny neolit). Ich cechą charakterystyczną jest wyraźny łuk brwiowy i nos. Wyglądają identycznie jak stare figurki wykonane z drewna i kości przez protoplastów Bałtów. Wszystkie bursztynowe figurki mają dwa, cztery, pięć lub nawet sześć otworów, co świadczy o tym, że noszono je jako zawieszki do naszyjników. Kilka zoomorficznych figurek przedstawiających głowy łosi, ptaki i niedźwiedzie znaleziono na terenie krajów bałtyckich w zabytkach z epoki kamienia. Posążki są bardzo abstrakcyjne, bowiem bursztyn jest kamieniem kruchym i nie nadaje się do eksponowania szczegółów.
Rozkwit handlu bursztynem przypada na lata 3500-2000 p.n.e. Z tego okresu pochodzą m.in. duże skarby bursztynowe. Główne ośrodki handlu bursztynem znajdowały się w Świętej, Juodkrantė, Nidzie, na Półwyspie Sambijskim i w regionie żuławskim, nad dolną Wisłą. Bursztynowe ozdoby stały się popularne w całej Europie wschodniej i północnej.
Zmiany klimatyczne i wzrost poziomu wód w epoce brązu i wczesnej epoce żelaza doprowadziły do upadku większości ważnych ośrodków wydobycia i obróbki bursztynu. Tradycje te zachowały się jedynie na Półwyspie Sambijskim. Naukowcy stwierdzili ponadto, że bursztyn był mało popularny na obszarze zamieszkałym przez samych Bałtów. Wpływ na to mogły mieć wyżej wymienione przyczyny oraz coraz powszechniejsze pochówki ciałopalne.
W epoce brązu głównymi elementami ozdób były podwójne guziki i korale, archeolodzy napotykają ponadto zawieszki, ale są one zazwyczaj niskiej jakości.
Wydobycie, obróbka i handel bursztynem ponownie nasiliły się w V wieku p.n.e. – V wieku. O bursztynie pisze grecki historyk Herodot (V wiek p.n.e.). O jantarze i dalekiej podróży, która prowadzi do krainy bursztynu traktował również pisarz i podróżnik Pyteasz (IV wiek p.n.e.). O Estach i ich trybie życia wspomniał Tacyt w swoim dziele z 98 roku n.e. O kontaktach handlowych, które sięgały nawet Cesarstwa Rzymskiego, świadczą rzymskie monety miedziane i srebrne odkryte podczas wykopalisk archeologicznych.
Sporo bursztynowych artefaktów odkryto onadto w zabytkach bałtyckich z tego okresu. Na Litwie, na obszarze 35 cmentarzysk, znaleziono około 950 sztuk takowych, najwięcej w Mazkatuži, Šernai, Baitai, Dauglaukis i Lauksvydai. Na terenie ww. cmentarzysk odkryto amulety, ozdoby, narzędzia pracy (wrzeciona). W grobach mężczyzn występują głównie bursztynowe amulety opasane pierścieniami z brązu lub żelaza, podczas gdy w grobach kobiecych - naszyjniki i wisiorki wykonane z najlepszej jakości bursztynu. W grobach zamożnych kobiet występują wytworne naszyjniki z wielobarwnej emalii i bursztynowych koralików.
W okresie wczesnego średniowiecza (od V do XIII w.) dalej prowadzono handel surowcami i wyrobami bursztynowymi, zmieniły się jedynie jego szlaki i skala.
Na obszarach dolnej Wisły, Półwyspu Sambijskiego, zbiegu Niemna i Jury (stanowisko Linkūnai), zaliczanych do kultury bałtyckiej, występuje sporo bursztynowych ozdób, co świadczy o istnieniu ważnych ośrodków handlu bursztynem. Jedynie na dzisiejszej Litwie bursztynowe artefakty odkryto w niemal 100 stanowiskach archeologicznych. Występują one na całej Litwie, ale najbardziej obficie na wybrzeżu, w dolnym biegu Niemna, a wschodnia granica największego obszaru występowania sięga Niewiaży, który to obszar był zamieszkany głównie przez plemiona kurońskie, żmudzkie i Skalowów.
W regionie bałtyckim w tym czasie największą popularnością cieszyły się naszyjniki szlifowane i półszlifowane, niektóre z nacięciami na powierzchni. Najczęściej występowały naszyjniki typu Basonia, które na terenie dzisiejszej Litwy, na obszarze zamieszkanym przez bałtyckie plemiona zachodnie i południowe, były najbardziej popularne w V wieku. Szczególnie charakterystyczne są korale z nacięciami, które występują w kształcie zwoju, dysku, półkola, stożka i inn. Ich powierzchnia jest wyprofilowana za pomocą linii przypominających schodki. Na terytorium dzisiejszej Litwy najwięcej takich korali znaleziono głównie w Užpelkiai, Stragnai (obszar przybrzeżny), Diržiai, Kalniškiai (Litwa Środkowa) i Vidgiriai. Mniej charakterystyczne są podłużne korale z bursztynu o nieregularnych kształtach.
W grobach występują kosztowne naszyjniki wykonane wyłącznie z bursztynowych koralików. Niektóre okazy liczą nawet ponad 150 paciorków.
Sporo wyrobów z bursztynu znaleziono w części krainy Skalowów, znanej jako Lammata, na południe od ziem kurońskich, w dorzeczach rzek Minia i Šyša. Kraina ta mogła być pod dużym wpływem plemion bałtyckich z Półwyspu Sambijskiego. Znanych jest co najmniej 12 zabytków archeologicznych z tego okresu, zawierających bursztynowe artefakty: cylindryczne, beczułkowate i podwójnie ścięte stożkowate naszyjniki bursztynowe. Większość z nich znaleziono w okolicach miejscowości Szweksznie, Szyłokarczma i Priekulė. Na ziemiach tych podejmowano próby wydobywania bursztynu na skalę przemysłową, mogły być one jednym z najważniejszych ośrodków wydobycia i obróbki bursztynu wśród plemion zachodniobałtyckich. Szczególnie imponujący naszyjnik z bursztynowych paciorków i mosiężnych spiral znaleziono na terenie cmentarzyska w Vėžaičiai – dzieło to jest eksponowane w muzeum w Szyłokarczmie.
Kolejnym ważnym obszarem bałtyckim, na którym wyroby z bursztynu były szeroko rozpowszechnione, jest terytorium zamieszkane kiedyś przez Kurów, zwłaszcza ziemie Pilsotas i Mėguva, a także bogate w znaleziska bursztynowe cmentarzyska w Anduliai, Lazdininkai, Laiviai, Połąga i Genčai. W osadach Połągi, zwłaszcza u podnóża wzgórza Biruty, znaleziono doły, w których przechowywano surowy bursztyn i jego półprodukty, natrafiono ponadto na kilka wyrobów bursztynowych. W kurońskich grobach ciałopalnych znaleziono ponad 100 wyrobów z bursztynu, podczas gdy w grobach szkieletowych tegoż plemienia z VIII-XII w., zwłaszcza w grobach kobiet, wyroby bursztynowe umieszczano obok głowy, na klatce piersiowej, przy pasie i szyi. Najczęściej spotykanymi darami grobowymi są strugane i dłutowane naszyjniki bursztynowe w kształcie podwójnego ściętego stożka, a od XI w. - także toczone. W grobach kurońskich kobiet umieszczano 1-3 naszyjniki, rzadziej wisiorki. Zarówno w grobach kobiecych, jak i męskich bursztynowe naszyjniki umieszczano obok głowy, niewykluczone, że zdobiły nakrycie głowy.
W grobach kurońskich kobiet występują wrzeciona, tylko przybierają bardziej zróżnicowane formy: podwójnie ściętego stożka, walca, cylindra, zwoju, ściśniętej kuli.
Bursztynowe amulety. Na szczególną uwagę zasługują amulety figurowe. Bursztynowe zawieszki w kształcie grzebieni występują w grobach kurońskich datowanych na VII-IX w. Zwykle mają one kształt trójkąta, prostokąta lub formę nieregularną i niemal na wszystkich występują wyrzeźbione lub ryte ząbki typowe dla grzebyków. Najwcześniejsze amulety tego typu znaleziono w grobach w Lazdininkai, pochodzą z VII wieku. Mają one do 7 cm długości i 5 cm szerokości. Amulety noszono jako zawieszki, dlatego zwykle mają otwór na węższym końcu. Na obszarze nadmorskim znaleziono około 50 takich talizmanów. Natrafiono na nie w grobach mężczyzn, były umieszczone na klatce piersiowej lub przy pasie, mogły być przymocowane do rękojeści miecza lub pochwy. Magiczne znaczenie przypisywane amuletom potwierdza folklor: w pozbyciu się czarownicy lub innej nacechowanej negatywnie postaci bohaterowi litewskich bajek ludowych pomaga przerzucony przez ramię grzebyk, który sprawia, że za bohaterem wyrasta nieprzenikniony las. Najwięcej takich amuletów znaleziono na cmentarzyskach w Lazdininkai i Połądze. Napotkano również amulety z ornamentami i takież mosiężne.
Spośród plemion bałtyckich miniaturowe narzędzia do grobów jako dary wkładali jedynie Kurowie. Południowi Kurowie w grobach kobiet umieszczali wyjątkowe wyroby bursztynowe - miniaturowe narzędzia do wyplatania symbolicznych pasów. Archeolodzy napotykają fragmenty takich narzędzi - kwadratowe tarczki z otworami w rogach. Najczęściej podobne zestawy do wicia pasów wykonywano z blachy mosiężnej, a nawet srebrnej.
Na cmentarzyskach żmudzkich i zelowskich, w porównaniu z kurońskimi, artefakty bursztynowe występują dużo rzadziej. W żmudzkich miejscach pochówku występuje jeden lub dwa bursztynowe paciorki przymocowane do zapinek męskich i szpilek kobiecych. Bursztynowe naszyjniki mają przeważnie kształt podwójnego ściętego stożka, często z małym wałeczkiem pośrodku. W VI-VIII wieku Zemgalowie umieszczali bursztyn w grobach jeszcze rzadziej niż Żmudzini.
Nieco więcej bursztynowych artefaktów występuje na cmentarzach koni w części południowo-zachodniej i środkowej Litwy, zwłaszcza nieopodal niemeńskiego szlaku handlowego, które to tereny są zaliczane do obszarów zamieszkanych przez zachodnią ludność auksztocką. Umieszczano je w grobach w VIII-XIV w.
Ponadto już od X wieku na ziemiach bałtyckich wytwarzano bursztynowe krzyże, różańce i inne wyroby sztuki użytkowej.
OZDOBY W EPOKACH BRĄZU I ŻELAZA
Około 2000 r. p.n.e. rozpoczęła się epoka brązu, następująca po niej epoka żelaza trwała do XIII wieku. W tym okresie używano już charakterystycznych ozdób metalowych, chociaż ze względu na brak surowców do produkcji upiększeń wykorzystywano również inne materiały (m.in. kość).
Zdaniem historyków zapinki kuszowate do regionu bałtyckiego sprowadzono z Mazur zachodnich, Skandynawii i południowoeuropejskiego regionu dunajskiego. Najczęściej Bałtowie kopiowali i doskonalili zapinki kuszowate pochodzące z Mazur. W V-VI w. Bałtowie zaczęli wytwarzać zapinki z motywami smoka, węża, a nawet głowy konia.
Zapinki podkowiaste znane są w krajach bałtyckich od VII-VIII w. W VIII-IX w. Kurowie, mieszkańcy Lammaty i Skalowowie zaczęli nosić spinki płaskie. Okrągłe zapinki trafiły na ziemie bałtyckie za sprawą kultury niemieckiej.
Bransoletki spiralne to jedne z najstarszych metalowych bransoletek na ziemiach bałtyckich. Kolejną grupą bransoletek są bransoletki paskowe, jak też funkcjonalne obręcze na szyję - plecione i o splocie skręcanym. Nadal popularne pozostają różnego rodzaju wisiorki.
Szczegółowe informacje na temat tych grup ozdób zostały przedstawione w rubryce Motywy zoomorficzne i roślinne w sztuce bałtyckiej. Każdą grupę ozdób (obręcze, bransolety, zapinki itd.) należałoby opisać bardziej szczegółowo, ale nie pozwala na to zakres publikacji. Jak już wspomniano, opis sztuki bałtyckiej opiera się na fundamentalnym dziele - katalogu wystawy Sztuka Bałtycka, dlatego w niniejszej pracy szczegółowo przedstawiono zaledwie dwie grupy upiększeń.
Najliczniejsze grupy ozdób. Zdaniem autorów katalogu Sztuka Bałtycka, wyjątkowe miejsce wśród upiększeń bałtyckich zajmują szpilki i pierścionki.
Spośród bałtyckich ozdób lokalnego pochodzenia bodajże najdłuższą tradycję (niemal cztery tysiące lat) produkcji i użytkowania mają szpilki, które, notabene, odczuły oddziaływanie kultury europejskiej. Szpilki mogą być używane do zapinania ubrań, podtrzymywania ozdób wiszących (zwykle łańcuszków na piersi), a także do upinania włosów, podtrzymywania kapeluszy i innych nakryć głowy, chust i narzutek. Kształt i rodzaj szpilek zależał wyłącznie od surowca.
Najwcześniejsze szpilki kościane znalezione na ziemiach bałtyckich pochodzą z III tysiąclecia p.n.e. Akcesoria te są zazwyczaj masywne, wytwarzane zgodnie z tradycją ozdobnych wyrobów kościanych. Pojawienie się szpilek kościanych ma prawdopodobnie związek z początkami hodowli owiec oraz pojawieniem się tkanin i ubrań wełnianych. Szpilki te doskonale nadawały się do spinania szat.
Kolejny etap rozwoju produkcji szpilek kościanych przypada na epokę brązu. Szczególnie często są napotykane we wczesnych grodziskach wschodniolitewskich (I tysiąclecie p.n.e.): stanowiska w Narkūnai, Petrašiūnai, Vorėnai, Niewieryszki, Kereliai, Sakiszki oraz stanowiska Raciunki i Zamosze w północno-zachodniej Białorusi.
Cechą charakterystyczną dla szpilek kościanych z epoki brązu jest różnorodność ich form: z główką w kształcie gwoździa, w kształcie laseczki, z płaską główką, w kształcie naturalnej kości i główką w kształcie szpulki, z różnie wyprofilowanymi główkami, szpilki z uchwytami. Pojawienie się takich form jest prawdopodobnie efektem oddziaływania kształtów mosiężnych szpilek znajdowanych w Europie Środkowej.
W okresie rzymskim, kiedy to Bałtowie aktywnie handlowali bursztynem z Rzymianami, pojawia się nowy kształt szpilek popularny w wielu kręgach kulturowych w Europie środkowej i północno-wschodniej; szpilki te są w dużych ilościach znajdowane w bałtyckich grodziskach i osadach. Są to szpilki o główkach cylindrycznych (I-III w.), wałeczkowatych (II-IV w.), beczułkowatych (II-III w.), kółkowatych, pierścieniowatych (III-V w.), pałeczkowatych (V-XIII w.), okrągłych, rozetkowatych i kulistych, w kształcie igły (głównie na terytorium dzisiejszej Łotwy), a także wyjątkowe szpilki (szpilka z okrągłą główką ze swastyką osadzoną w środku została znaleziona na cmentarzysku w Strazdai i Jeciškės, w dolnym biegu Niemna).
Sporo szpilek wałeczkowatych archeolodzy znajdują w grodziskach, kurhanach i cmentarzyskach płaskich plemion pruskich na terenie dzisiejszej Litwy (Żmudź, Litwa północna) i Łotwie.
Szpilki pierścieniowe występują w cmentarzyskach na Litwie środkowej, grodziskach na Żmudzi i Litwie północnej, w osadach żmudzkich, na Łotwie, w Estonii i na Mazurach.
Szpilki z główką cylindryczną na Litwie występują głównie nad morzem, na terenach dzisiejszych rejonów kłajpedzkiego i szyłelskiego.
Kształt szpilek pałeczkowatych jest prosty – mają one okrągłą główkę wygiętą przy trzonie, często na jej końcu znajduje się pętelka lub śrubka. Występują głównie w grobach męskich. Szpilki te najczęściej wykonywano z żelaza. Były one powszechne na terenach dzisiejszej Litwy i Łotwy, w Prusach oraz na terenach obecnej Białorusi i Rosji.
Szpilki beczułkowate występują w części zachodniej i północnej Litwy, na Łotwie oraz na ziemiach plemion pruskich. Swoją nazwę szpilki te zawdzięczają główce w kształcie beczułki z dziurką w środku. Przez otwór ten przewlekano łańcuszek, na którym zawieszano wisiorki, do których (bądź bezpośrednio do poprzeczki) przymocowywano z kolei łańcuszki z zawieszkami.
Szpilki z główkami okrągłymi i rozetowymi są rzadko spotykane, występują głównie na ziemiach pruskich i kurońskich. Odkrywane są też szpilki z główkami posrebrzanymi. Są one zaliczane do najstarszych przykładów ozdób srebrnych.
W miejscach pochówku występuje wyjątkowo dużo szpilek o główkach trójkątnych. Były one popularne na ziemiach kurońskich i zemgalskich. Ozdoby te zostały podzielone na grupy:
1) w kształcie krzyża - najstarsze. Mają płaską trójkątną główkę z uchwytem lub dziurką poniżej do nanizania łańcuszka. Były wykonywane wyłącznie z mosiądzu. W większości przypadków ozdobiona jest tylko jedna strona główki. Okazy te stanowią najliczniejszy rodzaj upiększeń.
2) szpilki w kształcie pustego krzyża i szpilki krzyżowe z półkulistą głowicą były powszechne na ziemiach kurońskich, żmudzkich i zemgalskich w VI-VIII w.
Szpilki z okresu rzymskiego charakteryzują się pionową kompozycją, liniami graficznymi i dominacją motywów geometrycznych. Wszystkie mają wyraziste kontury. Dominantą nie są ornamenty, ich przeznaczeniem jest jedynie zapewnienie struktury ozdób. Szpilki, ich główki i ornamenty są symetryczne. Wyrazistość szpilek dodatkowo potęgują barwy żółta i czarna. Kolejną ich cechą jest harmonia elementów: szpilki, ogniwa, łańcuszki i wisiorki stanową jeden zespół. Szpilki są zazwyczaj wykonane z mosiądzu, bardzo rzadko występują srebrne i posrebrzane. Niektóre z nich są dodatkowo ozdobione niebieskimi oczkami. Zdobienia wykonano techniką tłoczenia, młotkowania, pokrywając wyraźnym reliefem i ażurową dekoracją. Najbardziej popularne były ornamenty geometryczne (trójkąty, kropeczki, oczka, kółeczka, bąbelki, kreseczki, nacięcia, krzyżyki, jodełka).
Cechą upiększeń bałtyckich, w tym szpilek, jest to, że ich ornamentyka nigdy nie przyćmiewa formy. W celu zwiększenia ozdobności upiększeń jubilerzy potrafili umiejętnie umieścić wzory w powierzchni. Niektóre z nich prezentują bardzo wysoki poziom artystyczny.
Pierścionki są jednymi z najbardziej symbolicznych i ważnych ozdób. Ich znaczenie potwierdza m.in. folklor i pieśni ludowe, w których przewija się wątek złotych pierścionków zdobiących paluszki. Na podstawie darów grobowych można wnioskować, że zwyczaj nakładania pierścienia lub pierścieni na palce zmarłego był dość powszechny. Pierścienie nie miały żadnej praktycznej funkcji, choć, co prawda, dawne pierścienie masywne były czasami używane do ochrony palców i dłoni podczas bitew. Tym niemniej do dziś pierścionek pozostaje po prostu upiększeniem, które wskazuje na pozycję jego właściciela w społeczeństwie, jego więzi społeczne lub rodzinne, skłonność do ukazywania statusu, władzy, bogactwa lub, odwrotnie, ascezy.
Pierścienie stały się powszechne w krajach bałtyckich we wczesnej epoce żelaza, w okresie rzymskim. Dawne pierścienie można podzielić na następujące grupy: spiralne, paskowe, o niezachodzących na siebie końcówkach, sygnetowe, krzyżowe.
W I-IV w. dominują pierścienie spiralne. Były noszone aż do XIII wieku. Najczęściej spotykane są pierścienie 3-5-spiralne, niekiedy miały nawet 7-9 zawijasów. Pierścienie wykonywano zwykle z drutu o przekroju trójkątnym i półokrągłym. Spirale zdobi prosty ornament ryty. Końce pierścieni zaginano ku górze. W zdobieniu pierścieni wyraźnie widoczny jest motyw zoomorficzny, często podejmowane są próby nadania pierścieniom wyglądu węża lub żmii.
Kolejną wyjątkową grupę ozdób bałtyckich datowanych na drugą połowę III wieku stanowią pierścienie, których dwie lub trzy spirale boczne mają z przodu pogrubienia. Z kolei pierścienie 3-zwojowe z poszerzoną środkową spiralą występowały również na ziemiach germańskich. Szersze spirale zdobione są motywami geometrycznymi, ornamentami zwierzęcymi, oczkami, dołeczkami, ornamentem rytym, zygzakami.
Kształt pierścionków paskowych jest podobny do współczesnych obrączek ślubnych. Były one wykonywane z mosiądzu, zdobiły je ornamenty ryte, oczka, rowki. Noszone głównie w I-II w.
Pierścienie, noszone jako ozdoby, szczególnie modne stały się w III wieku. Lokalni rzemieślnicy wymyślali coraz to nowe kształty, niektóre z nich są bardzo osobliwe. Napotkano, dla przykładu, okazy, których przednia część ma kształt krzyża (sformowanego z 5 połączonych ze sobą okręgów), rozety lub jest poszerzona. Szerokość szerszego elementu pierścienia sięga czasami do 4 cm. Takie pierścienie nazywane są pierścieniami tarczowymi. Na terenie Kurlandii występują pierścienie z pustym półokrągłym podwyższeniem w celu umieszczenia małego kamyczka lub kawałka metalu. W XIII-XIV w. pojawiają się sygnety i pierścienie zamknięte (ze szklanym oczkiem w kształcie kwadratu lub rombu).
Kolejną grupą pierścieni są pierścienie plecione lub skręcane. Przednia część tych pierścieni jest spleciona z kilku drucików.
Należy zauważyć, że pierścienie znajdowane wśród darów grobowych są zawsze dopasowane do pozostałych ozdób (obręczy, bransolet), współgrają również ich ornamenty.
OZDOBY ARYSTOKRACJI WIELKIEGO KSIĘSTWA LITEWSKIEGO
Większość srebrnych ozdób stworzonych przez złotników dla arystokracji bałtyckiej i Wielkiego Księstwa Litewskiego - to mistrzowskie dzieła sztuki użytkowej XII-XV w. Złotnicy znali tajniki różnych ligatur, iście po mistrzowsku łączyli metale, srebrzyli, złocili oraz stosowali wiele innych technik, potrafili też subtelnie dobierać i komponować ornamenty. Byli otwarci na innowacje, do współpracy zapraszali rzemieślników z zagranicy oraz z południowych miast Wielkiego Księstwa Litewskiego, a za pośrednictwem plemion kurońskich i pruskich przejęli wiele tradycji skandynawskich i szybko dostosowali oraz zastąpili tradycje bizantyjską i germańską.
Ozdoby wykonywane dla arystokratów odróżniają się od innych znajdowanych upiększeń jedynie metalem (srebro) i bardziej wyszukanym sposobem dekorowania. Występują te same grupy ozdób bałtyckich (w wielkich skarbcach w Stokliszkach, miejscowościach Skomantai, Gėliogaliai, Kretynga oraz w późnych cmentarzyskach w Welawie, Tylży, Kiernowie i Mierzei Kurońskiej): zapinki podkowiaste, okrągłe zapinki płaskie, bransolety płaskie i paskowe, bransolety z plecionym łuczkiem, naszyjniki i medaliony, korale, okucia pochew mieczy, duże obręcze, pierścienie (z plecionym lub poszerzonym, płaskim przodem).
Ozdoby noszone przez magnaterię Wielkiego Księstwa Litewskiego są najjaśniejszym i ostatnim przebłyskiem kultury opartej na tradycjach bałtyckich. Ozdoby te są wyrazem potęgi gospodarczej i kulturalnej państwa, a forma i doskonała kompozycja upiększeń odzwierciedlają upodobania estetyczne zamawiającego – arystokracji litewskiej.
ELEMENTY SZTUKI BAŁTYCKIEJ W STROJACH ŚWIĄTECZNYCH
Zachowane bałtyckie dziedzictwo etnograficzne odzwierciedla tradycje sztuki użytkowej i zdobienia ubiorów, które ukształtowały się we wcześniejszych stuleciach. Tradycyjne łotewskie świąteczne stroje ludowe i ich elementy z XVIII-XX w. są doskonałym dowodem na to, że zostały zainspirowane strojami i ozdobami starożytnych plemion bałtyckich z IX-XIII w. i późniejszych stuleci - Łatgalów, Kurów, Zelów i Zemgalów, które odkryto na terytorium Łotwy podczas wykopalisk archeologicznych. Stroje ludowe na przestrzeni dziejów nieustannie się zmieniały. Jednym z obszarów, w których ciągłość i rozwój dawnych tradycji, przejawiający się w nowych formach, jest widoczny bardzo wyraźnie, są tkaniny paskowe (paseczki, pasy, tkane obwódki kolczyków itd.), techniki ich tkania i kompozycje wzorów. Odświętne haftowane wełniane chusty i wieńce (nakrycie głowy) dla dziewcząt (niezamężnych) należące do łotewskiego dziedzictwa etnograficznego są ściśle związane z tradycjami zdobniczymi z XI-XIII w. To samo dotyczy ozdób wykonywanych z metalu (zapinki, pierścionki itd.).
Na szczególną uwagę zasługują ubrania kobiece, które mają ponadto największą wartość artystyczną. Zarówno w epoce żelaza, jak i na początku XIX wieku, najważniejszymi elementami stroju kobiecego były wianki, wełniane chusty, zapinki, pasy i pierścionki.
Najbardziej ozdobną i najważniejszą częścią stroju była wełniana chusta, która stanowi ponadto dużą wartość artystyczną, etnograficzną i archeologiczną. O dawnych chustach wiemy sporo, były one bowiem zdobione mosiężnymi kółeczkami i spiralami, które wykazują właściwości konserwujące.
Najbardziej ozdobne były chusty w kolorze niebieskim, którym kolor nadawał barwnik pozyskiwany z trawy indygo lub błękitnika zwyczajnego. Najwcześniejsze duże chusty ozdobione mosiężnymi kółeczkami znaleziono na cmentarzyskach łatgalskich i zelowskich datowanych na VII-VIII w. Najbardziej upiększone były chusty XI-XIII-wieczne. Wymiary chust wahają się od 55-90 x 105-130 cm. Są klasyfikowane według ilości dekoracji: niedekorowana część środkowa, częściowo ozdobiona część środkowa i chusty dekorowane w całości. Brzegi chust są wykończone trójkątami lub symbolem Jumisa (bóstwa płodności pól), swastykami, które symbolizują słońce, dobrobyt i ogień. Występują również chusty zdobione krzyżami. Wzory ułożone są trzyosiowo: dwie osie dzielą chustę po przekątnej, a trzecia oś dzieli ją pionowo. Oś pionowa określa symetrię ornamentu na końcach chust.
Pod koniec XII wieku mosiężne ornamenty na chustach łatgalskich zaczęto zastępować rzędami szklanych paciorków wzdłuż brzegów chusty.
Kurońskie chusty są niemal identyczne. Oprócz niebieskich chust w Kurlandii spotykane są również niefarbowane chusty w kolorze brązowym, jasnoszarym lub białym zdobione elementami mosiężnymi. Na chustach kurońskich najczęściej umieszczano motywy zygzakowate, jodełkowe, trójkątne lub rombowe – wzór się powtarzał i przypominał układem literę V.
Chusty zdobiły ponadto tasiemki plecione. Rogi i brzegi zrekonstruowanych łatgalskich chust z XII-XIII w. zdobi i wzmacnia wąski pleciony pas z zygzakowatym ornamentem i kolorowymi frędzlami. Wzdłuż brzegów chusty biegnie szerszy pas bez frędzli. Jego ornament jest często bardziej wyszukany niż pasa na końcu chusty. Plecione pasy są uważane za wytwory najstarszej techniki wytwarzania tkanin paskowych.
Drugą najbardziej popularną grupą pasów są krajki Auleja. Ich technika tkania jest uważana za etap przejściowy od pasów plecionych do pasków tkanych. Można je tkać zarówno przy użyciu tabliczki tkackiej, jak i specjalnych narzędzi do tkania krajek (w tym bardka). Technika ta jest bardziej odpowiednia do tkania wzorzystych tkanin niż do wyplatania.
Wzorzyste plecione krajki najczęściej występowały w dwóch kombinacjach kolorystycznych: niebiesko-czerwonej i czerwono-żółtej. Potwierdzają to znaleziska archeologiczne z XI-XIII w. na obszarach zamieszkanych przez Zelów i Łatgalów. W tym okresie łatgalskie plecione krajki występowały również w kombinacji kolorów niebieskiego i żółtego. Nieraz do tych dwóch kolorów dodawano trzeci.
Wzory na krajkach były umieszczane zgodnie z tzw. zasadą równowagi. Pasy zdobiono geometrycznymi ornamentami. Najprostszą wersją zasady równowagi jest efekt optyczny, jaki tworzy przeciwstawienie kratek ciemnych i jasnych. Zasada ta wyraża się nie tylko w kombinacji ciemnych i jasnych rzędów. Znacznie częściej zdarza się, że „pozytywne” i „negatywne” elementy wzoru są na pasku umieszczane naprzemiennie. Ta ostatnia kombinacja dotyczy również tkanin paskowych z wzorem składającym się głównie z elementów trójkątnych lub trapezowych.
„Kwiatowe” paski również zawierają kompozycję opartą na zasadzie równowagi. „Kwiatowe” paski - to podgatunek tkanych krajek, których wzór tworzą głównie nitki osnowy z małymi wypukłościami nici wątku powyżej lub poniżej osnowy. Wzór, który tworzą włókna, przypomina małe, schematyczne kwiaty.
Kolejnym elementem stroju dawnych Bałtów są tkane wianki z naszytymi mosiężnymi spiralami. Nosiły go na głowie panny. Wianki wykonywano z czerwonego lub ciemnobrązowego materiału zdobionego zygzakowatymi lub krzyżowymi ornamentami, uzupełnionymi liniowymi pasami.
ANTROPOMORFIZM W SZTUCE BAŁTYCKIEJ
Motywy antropomorficzne w dziełach sztuki użytkowej ludzie umieszczali już w epoce kamienia. Świadczą o tym znaleziska w Świętej, Nidzie, Kretuonas i Zvejnieki, do ozdób bałtyckich są jednakże zaliczane upiększenia pochodzące z okresu późniejszego, rzymskiego. Wśród rozbudowanych figur geometrycznych (rombów, trójkątów, półksiężyców, swastyk, krzyży, kółek) na ozdobach ażurowych występują również motywy antropomorficzne. Jednakże w kontekście ogółu znalezisk podobizna człowieka w ozdobach bałtyckich pojawia się skrajnie rzadko, motyw ten jest słabo rozwinięty. Postacie ludzkie na ozdobach ażurowych przybierają zazwyczaj formę znaku graficznego. Z kolei na innych ozdobach w sposób reliefowy przedstawiana jest tylko głowa, zwykle uwypuklając przy tym łuk brwiowy i nos.
Kolejnym rodzajem sztuki antropomorficznej są tzw. „baby pruskie”. Na dawnych ziemiach pruskich zachowało się około 20 kamiennych posągów. Niestety zabytki te nie zostały jeszcze w pełni zbadane. Rzeźby przypominają stele z nieco głębszymi liniami przedstawiającymi dłonie, rogi do picia, a czasem miecze. Najwyraźniej wyrzeźbione są jedynie głowy.
MOTYWY ZOOMORFICZNE I ROŚLINNE W SZTUCE BAŁTYCKIEJ
Badacze prehistorii najczęściej podkreślają geometryczny charakter zdobnictwa bałtyckiego, który jest widoczny głównie w kształtach i zdobieniach upiększeń wykonanych z metali. Cechą szczególną obszaru zamieszkanego przez Bałtów jest również niespotykana gdzie indziej tradycja umieszczania motywu zwierząt.
Najwcześniejsze wizerunki zwierząt pochodzą z epoki kamienia, a przedstawiciele kultury przedbałtyckiej umieszczali wizerunki głów łosi, ptaków, dzików i żubrów. Przewijają się one i w późniejszych okresach.
Moda na ornamenty zoomorficzne nasiliła się na ziemiach zamieszkanych przez Bałtów dopiero w drugiej połowie V wieku. Na srebrnych okuciach rogów do picia i zawieszek można ujrzeć wytłoczone wizerunki zwierząt (głównie jeleni) i ptaków.
Zapinki kuszowate. Fibule te sprowadzono nad Bałtyk prawdopodobnie z zachodnich Mazur, Skandynawii i południowoeuropejskiego regionu Dunaju. Najczęściej Bałtowie kopiowali i doskonalili ozdoby pochodzące z Mazur. W V-VI w. na ozdobach tych zaczęto umieszczać motywy smoka, węża, a nawet głowy konia. Najwcześniejsze okazy są złożone pod względem ekspresji plastycznej, tym niemniej nie ma wątpliwości, że przedstawiają zwierzę, podczas gdy późniejsze eksponaty są tak bardzo uproszczone i zgeometryzowane, że za zoomorficzne można je uznać wyłącznie na podstawie wcześniejszych okazów. Zmiany w obrazowaniu i minimalizowanie motywów zoomorficznych mogły wynikać z braku umiejętności technicznych lub silnych lokalnych kanonów estetycznych. Kopiowanie niektórych zapinek również miało wpływ na pojawienie się abstrakcyjnych kształtów geometrycznych, bowiem kopiowano zwykle nie z oryginału, tylko z kopii, których jakość z biegiem czasu stawała się coraz gorsza.
Kuszowate zapinki Bałtowie często zdobili motywem wydłużonej zoomorficznej głowy. Motyw ten stawał się coraz bardziej schematyczny, dlatego można jedynie przypuszczać, co przedstawiają ozdoby umieszczane na zapinkach: konia, smoka, a może węża?
W VIII-IX w. Kurowie, mieszkańcy Lammaty i Skalowowie zaczęli nosić płaskie zapinki przedstawiające węża lub wężów zwiniętych w kształt ósemki lub swastyki. Takie broszki znaleziono na zachodzie Litwy, w Połądze, miejscowościach Stragnai, Dvyliai, Laiviai, Genčai, Vyžaitai. Broszki mają bardzo podobny wygląd i zostały odkryte w tym samym regionie, dlatego można stwierdzić, że są pochodzenia lokalnego. Należy wspomnieć, że motyw ten był ważnym symbolem w ówczesnej kulturze germańskiej (był używany do zdobienia germańskich sarkofagów). Zwinięty wąż przypomina kurońską bransoletę zawijaną (VIII-IX w.), której końce, ozdobione oczkami, jeszcze bardziej potęgują efekt zoomorficzności.
Wraz z zanikiem w X wieku trójkątnych zapinek, zapinek płaskich i bransolet spiralnych motyw zoomorficzny zaczęto umieszczać na końcówkach bransolet paskowych i okuciach rogów do picia. Moda na te ostatnie nasiliła się w XI-XII w., z kolei na bransoletach były stosowane aż do X-XIII w.
Rogi ozdobione są stylizowanymi głowami węży zwróconymi do siebie w kompozycji przypominającej literę W.
Patrzące na siebie gady występują również na bransoletach z zoomorficznymi końcówkami. Istnieje kilka rodzajów bransolet. Niektóre mają końce o przekroju półokrągłym, okrągłym lub nawet kanciastym, zwykle zakończone poprzecznymi nacięciami lub skierowanymi w różnych kierunkach ornamentami rytymi, wzorami plecionymi lub zawitymi, a głowę zwierzęcia zdradzają pary nieco zbyt wysokich uszu odlanych na obu końcach. W bransolecie innego typu kusza jest lekko wciśnięta na poziomie trójkątnych płaskich końców. Uszy są odlane reliefowo w miejscu wetknięcia, a sam pysk na trójkątnej płaszczyźnie zdobią 3 lub 4 oczka.
Wykończenia jednych łatgalskich bransolet zoomorficznych przypominają kopyta konia, kolejne są z kolei niebywale wąskie. Głowę można rozpoznać po ledwo zauważalnych rowkach łączących się z ornamentem lub po dwóch wypukłościach, które mogą być spiczaste, zaokrąglone lub kanciaste.
Najpóźniej motywy zoomorficzne zaczęto stosować na zapinkach podkowiastych. Broszki te noszono na ziemiach zamieszkanych przez Bałtów od VII-VIII w., ale zoomorficzne głowy na wykończeniu broszek zaczęło odlewać dopiero w XI wieku. Tradycja ta przetrwała aż do XVIII wieku (Vaškevičiūtė, 1995, s. 294). W większości przypadków końcówki zapinek przypominają głowę smoka lub węża. Z biegiem czasu końcówki broszek zmieniły się do tego stopnia, że powstała nowa forma - kształt lilii.
Do kolejnej grupy ozdób zoomorficznych zaliczane są wisiorki. Najczęściej umieszczano na nich motywy konia i ptaka. Ten ostatni był popularny w Łatgalii. Niektóre z ptasich zawieszek są zaokrąglone, a niektóre ażurowe. Formy odlewnicze znalezione na terenie grodziska Tērvete w Semigalii świadczą o tym, że zawieszki w kształcie ptaków przybierały różnorodne kształty i były odlewane w jednym miejscu.
Miniaturowe figurki koni - zawieszki – ewoluowały w sposób podobny do tych ptasich. Najwcześniejsze figurki mają kształt zaokrąglony, archeolodzy spotykają również zawieszki puste przypominające płaskiego konia.
Zdaniem historyków, okrągłe zapinki przywędrowały na ziemie zamieszkane przez Bałtów z kultury niemieckiej (szlakiem Hanzy) w XIII wieku, nosili je Zemgalowie. Były one odlewane z mosiądzu i srebra i zazwyczaj wykonywane przez niemieckich złotników. Najpopularniejsze były i najdłużej noszone na obszarze Kurlandii. Większość z tych broszek zdobią motywy roślinne. Zapinki, w zależności od sposobu ich zdobienia, zostały podzielone na kilka grup: najstarsze broszki z profilowaną kuszą (motyw winorośli); broszki grawerowane renesansowymi arabeskami (motyw liści) i imitacjami motywu liści akantu; broszki bąbelkowe (najczęściej spotykane jako element stroju tradycyjnego); oraz motyw splecionych dłoni lub zapinki zaręczynowe.
MOTYWY GEOMETRYCZNE W SZTUCE BAŁTYCKIEJ
Motywy geometryczne są jednymi z najczęstszych motywów w sztuce, w tym bałtyckiej. Motywy geometryczne Bałtowie umieszczali na ozdobach, odzieży, naczyniach i innych przedmiotach codziennego użytku, broni i urnach, w których umieszczano szczątki zmarłych, od V wieku p.n.e. do średniowiecza.
Duży wpływ na rozwój zdobnictwa miały kontakty handlowe ze starożytnym Rzymem. Pasy ze sprzączkami i klamrami przybyły na ziemie Bałtów z cesarskiej prowincji naddunajskiej. Pasy zapinano za pomocą sprzączki z nieruchomym drutem, ramą w kształcie półkręgu lub klamerką w kształcie haczyka. Sprzączki były zazwyczaj ażurowe. Na ozdobny ażurowy ornament składały się motywy o różnych kształtach geometrycznych, z których jednym z najpopularniejszych były wierzchołki łączące się w romb oraz zwykle ażur o wklęsłych krawędziach. Ażur w kształcie rombu był zwykle łączony z innymi motywami dekoracyjnymi, takimi jak łuk i półkole. Często spotykanym motywem jest również ażur w kształcie wazy lub ażur schodkowy.
Na Łotwie i Litwie popularne stały się ażurowe ornamenty umieszczane na pasach zdobiących klatkę piersiową, a mianowicie ich tarczek i elementów rozdzielających. Ażurowe tarczki były połączone rzędami łańcuszków i przypinane do szat za pomocą dwóch szpilek i zapinki lub, rzadziej, parą zapinek. Zdobienie ażurowe było różnorodne, najczęściej były to motywy krzyża, przeplatających się kółeczek, półkoli, rombów, swastyki i czworokątów. Często ażurowe upiększenia przybierały kształt linii, tworząc w ten sposób wymyślne kompozycje.
Ażurowe motywy geometryczne umieszczano również na wisiorkach. Zawieszki nanizywano na różnego rodzaju naszyjniki. Najczęściej zdobiły je motywy w kształcie trójkąta i rombu.
W VII wieku na terenie Łatgalii zaczęto używać języczków w kształcie trapezowym, które dominującym rodzajem wisiorków były aż do XV wieku. Równolegle w X wieku zaczęto nosić zawieszki tarczowe. W XII wieku pojawiły się zawieszki w kształcie rombu.
Znajdowane są ponadto pochodzące z XIV-XV w. kute z mosiądzu zawieszki w kształcie niedźwiedziego pazura. Spotykane są również wisiorki wykonane z zębów niedźwiedzia, a także pazurów wilka i rysia.
Połowa XVII wieku jest okresem swoistego renesansu zawieszek. Były one mocowane do guzików i zapinek. Zaczęto nosić zapinki w kształcie serca z wisiorkami. W tym okresie zawieszki były stosowane do upiększania chust.
Kolejną grupą ozdób bałtyckich z ażurową ornamentyką są zapinki płaskie i szpilki.
Wyroby emaliowane. W pierwszych wiekach jedną z najbardziej wykwintnych grup wyrobów w Europie środkowo-wschodniej i krajach bałtyckich były wyroby zdobione tzw. techniką emalii żłobkowej. Na powierzchni ozdób mosiężnych wykonywano geometryczne wgłębienia wypełniane następnie emalią bądź też upiększenia początkowo formowano z głębszymi wgłębieniami. Otworki te wypełniano sproszkowaną emalią - mieszaniną kwarcu, sody, magnezu, kredy i innych tlenków metali, która określała kolor emalii. Emaliowanie wymagało szerokiej wiedzy specjalistycznej: szkło i podłoże należało odpowiednio przygotować, a także właściwie dobrać czas i temperaturę podgrzewania. Złotnicy bałtyccy i środkowoeuropejscy zgłębiali tajniki tej techniki podpatrując emaliowane wyroby pochodzące z Cesarstwa Rzymskiego.
W krajach bałtyckich wyroby emaliowane najczęściej występują na Mazurach, Suwalszczyźnie, na terenach dzisiejszej północno-wschodniej Polski, w części środkowej i wschodniej Litwy. Emalia była używana do ozdabiania zapinek, wisiorków, elementów pasów noszonych na klatce piersiowej, otwartych naszyjników, bransolet, pierścionków, diademów, szpilek, elementów pasów, łańcuszków mocowanych do rogów do picia. Najwcześniejsze wyroby emaliowane na ziemiach bałtyckich pochodzą z końca II w. Za okres ich świetności można uznać III-IV w., natomiast najpóźniejsze wyroby emaliowane pochodzą z pierwszej połowy V w.
Najpopularniejszymi ozdobami emaliowanymi były zapinki podkowiaste. Mają one często kuszę o trójkątnym przekroju, zakończoną dużymi okrągłymi tarczkami z dołkami wypełnionymi emalią. Pośrodku kuszy mocowano czworokąt, zwykle w kształcie tarczy rombowej, który również zdobi emalia.
Kolejnym często spotykanym rodzajem ozdób emaliowanych są wisiorki w kształcie półksiężyca. Takie zawieszki z ażurowymi korpusami były w krajach bałtyckich szczególnie popularne.
Emaliowane pasy na klatkę piersiową i emaliowane łańcuszki do rogów do picia są spotykane wyłącznie na terenach bałtyckich.
Na ziemiach bałtyckich istnieje cały szereg stanowisk, które dowodzą bezpośrednich kontaktów z pracowniami emalierskimi położonymi dalej na wschód, w środkowym Naddnieprzu i w górnym biegu Oki. Najlepszym przykładem współpracy są szerokie bransolety paskowe mające trójkątne zgrubienia i trójkątne ażurowe zapinki.
Pierwszorzędne ozdoby emaliowane nie są znaleziskiem powszechnym ani zwykłym, a ich różnorodność świadczy o tym, że większość z nich została wykonana na indywidualne zamówienie. Naukowcy przypuszczają, że emaliowane wyroby były wyrazem prestiżu społecznego, miały świadczyć o wysokim statusie właściciela.
Kolejnym sposobem zdobienia upiększeń była metoda stempelkowa. Technikę tę Bałtowie stosowali od wczesnej epoki żelaza do średniowiecza. Najbardziej charakterystyczne są zapinki kuszowate z nóżką w kształcie gwiazdy i łopaty. Motywy dekoracyjnych wzorów na nóżkach, wykonane za pomocą dłuta lub techniką tłoczenia, tworzyły wyszukane kompozycje składające się z kropek, koncentrycznych kółek, trójkątów, kwadratów, rombów i stylizowanych gwiazd. Takie zapinki kuszowate odlewano z mosiądzu, nóżki zaś czasami pokrywano srebrnymi blaszkami.
Metodą stempelkową zdobiono również sprzączki. Wykonywano je z mosiądzu, a okucia pokrywano srebrną blachą z ozdobnym ornamentem tłoczonym (podwójne rzędy kółeczek, półkola z kropką w środku, motyw odwróconej litery S).
Plemiona i kultura bałtyckie powstały w wyniku połączenia się kultury indoeuropejskiej (kultury ceramiki sznurowej i toporów bojowych) z autochtonicznymi kulturami narewską i niemeńską. Powstająca nowa kultura od swoich poprzedników p