Etnogeneza jest złożonym i długotrwałym procesem kształtowania się narodów i innych grup etnicznych. Proces ten obejmuje zbliżenie i połączenie elementów etnicznych rdzennych (autochtonicznych) i przybyszy (migrantów), ukształtowanie się antropologicznych, językowych i etnograficznych cech nowej grupy etnicznej. W procesie odtworzenia etnogenezy Bałtów pomocne są materiały archeologiczne, antropologiczne i językowe. Granice zamieszkiwanego przez nich obszaru można określić na podstawie geografii nazw miejscowości pochodzenia bałtyckiego. Wśród znalezisk archeologicznych wskaźnikiem najbardziej eksponującym różnice etniczne jest ceramika, która zawsze jest lokalna i zazwyczaj nie jest eksportowana.
OKRES PRZEDBAŁTYCKI
Początków kultury bałtyckiej należy doszukiwać się w lokalnych kulturach mezolitycznych i neolitycznych wschodniego regionu bałtyckiego. Pierwsi myśliwi dotarli na tereny dzisiejszej Litwy pod koniec paleolitu, w X–IX tysiącleciu p.n.e.
Z tego okresu pochodzą artefakty należące do dwóch grup kulturowych, które są przypisywane kulturom świderskiej i magdaleńskiej bałtyckiej. W pierwszej połowie 8. tysiąclecia p.n.e. paleolityczną kulturę świderską zastępuje mezolityczna kultura kundajska, która obejmowała swym zasięgiem obszary dzisiejszej Litwy północno-wschodniej, Estonii, południowej Finlandii, Łotwy, Białorusi i region dźwiński. Kultura ta wytwarzała wiele wyrobów z kości i rogu, inwentarz krzemienny występował rzadko, bowiem na terenach tych brak jest złoży wysokiej jakości surowca krzemiennego. W połowie VI tysiąclecia na całym obszarze występowania kultura kundajska ewoluowała niepostrzeżenie w neolityczną kulturę narewską, której początki zbiegają się z pojawieniem się ceramiki. Na ceramikę kultury narewskiej składają się szerokie ostrodenne garnki z liczną domieszką tłuczonych muszli i roślinnej. Powierzchnia garnków poniżej otworu jest ozdobiona odciskami o kształcie okrągłym lub ziarnistym, które tworzą poziome rzędy. Obok naczyń znajdowane są podłużne miseczki. We wczesnych osadach kultury narewskiej wyroby krzemienne są spotykane niezwykle rzadko. Dominują skrobaki, dłuta, siekiery, groty strzał z kości i rogu, kościane osęki wędkarskie.
Osad kultury narewskiej przybywa w okresie środkowego neolitu. Odkryto je nad Morzem Bałtyckim, w północnej Białorusi, w zachodnim Smoleńsku i południowej części obwodu pskowskiego w Rosji. Na Litwie badania prowadzono na terenie osad narewskich w Świętej i w pasie pojezierzy Biržulis i Kretuonas. W środkowym neolicie na północno-wschodnie tereny kultury narewskiej zaczęli nadciągać przedstawiciele kultury ceramiki dołkowo-grzebykowej. Mieszkańcy południowo-wschodniej części obszaru występowania kultury narewskiej pozostawali w kontakcie z reprezentantami kultury pucharów lejkowatych, a w czasie późniejszym - również z przedstawicielami kultury amfor kulistych. W późnym neolicie obszar występowania kultury narewskiej skurczył się, tym niemniej jej tradycje w zakresie formowania ceramiki oraz obróbki kości i rogu - były kontynuowane. W tym okresie pojawiają się garnki płaskodenne, tzw. garnki w kształcie tulipana, oraz okrągłe miseczki rozszerzające się ku górze, do masy glinianej zaczęto dodawać tłuczony granit.
W okresie mezolitu w południowej części Litwy występowała głównie kultura niemeńska, która ukształtowała się w VII tysiącleciu p.n.e. Wraz z pojawieniem się ceramiki, w połowie V tysiąclecia p.n.e., kultura ta przekształciła się w neolityczną kulturę niemeńską.
We wczesnym neolicie przedstawiciele kultury niemeńskiej wytwarzali przeważnie ostrodenne, rzadziej okrągłodenne garnki, z lekko profilowanymi ściankami i niemal prostymi brzegami. Glinę schudzano domieszką roślin, niekiedy - domieszką tłucznia kwarcowego. Ornament występuje sporadycznie, najczęściej zdobiły je dołeczki i odciski ryte, w linii poziomej okalającymi naczynie poniżej otworu. W środkowym neolicie ceramika kultury nadniemeńskiej uległa zmianie: ostrodenne garnki mają charakterystyczny rant, który powstaje w wyniku odciśnięcia dużego wgłębienia odciski na wewnętrznej i zewnętrznej stronie rantu, czasem brzeg był przyklejany. Krawędzie garnków zdobią odciski dwuzębowego, podłużnego stempelka lub rozłupanej laseczki, a powierzchnię - pasemka terasowe, wzór siatkowy, odciski dwuzębowe lub trójkątne. W masie glinianej przeważają domieszki potłuczonego granitu. Ceramika późnoneolitycznej kultury niemeńskiej wykazuje wpływy kultur ceramiki sznurowej i amfor kulistych – pojawiają się doklejane brzegi, odciski sznura i motywy liniowego stempelka.
POWSTANIE BAŁTÓW
Duży wpływ na mieszkańców późnego neolitu mieli przedstawiciele kultury ceramiki sznurowej i toporów bojowych, którzy przybyli na przełomie III i II tysiąclecia p.n.e. Wielu badaczy początek kształtowania się kultury bałtyckiej wiąże właśnie z tą kulturą. Archeolodzy ustalili, że historia Indoeuropejczyków i Bałtów rozpoczyna się około 3000 r. p.n.e., kiedy to z południa na tereny rdzennych środkowoneolitowych kultur niemeńskiej i narewskiej zaczęli napływać przybysze. Były to plemiona indoeuropejskie. Kwestia praojczyzny Indoeuropejczyków jest nadal otwarta. Istnieją cztery teorie pochodzenia indoeuropejskiego, dopatrujące się praojczyzny Indoeuropejczyków w regionach Morza Bałtyckiego i Morza Czarnego, w Anatolii, w Europie środkowej, na Bałkanach oraz stepach nadkaspijskich. Językoznawcy i archeolodzy jako prakolebkę Indoeuropejczyków wskazują region Morza Czarnego i obszar nadkaspijski. Badacze prahistorii powstanie Bałtów określają jako proces, kiedy to starożytne rdzenne kultury spotkały się z przybyszami - Indoeuropejczykami. W wyniku tej fuzji społecznej mieszały się genotypy, doszło do przejęcia języka, struktury społecznej, nowych rozwiązań technologicznych, religii i obyczajów. W ten oto sposób na rozległych obszarach między Wisłą na zachodzie a Oką na wschodzie oraz między Dźwiną na północy a dolnym Dnieprem w II tysiącleciu p.n.e. zrodziła się kultura bałtycka.
Na przełomie III i II tysiąclecia p.n.e. kultura ceramiki sznurowej i toporów bojowych rozprzestrzeniła się nie tylko nad Bałtykiem, ale także na terenach, które we wczesnym neolicie zamieszkiwali przedstawiciele kultur niemeńskiej, narewskiej , dniepro-donieckiej i górnego biegu Wołgi. Jedną z najbardziej charakterystycznych cech tej kultury jest ceramika zdobiona odciskiem sznura. Wczesna faza kultury ceramiki sznurowej datowana jest na około 3000-2900 r. p.n.e., apogeum jej rozkwitu przypada na połowę III tysiąclecia p.n.e., zanikać zaś zaczęła w II tysiącleciu p.n.e. Archeolodzy są zgodni co do tego, że wpływ na formowanie się Bałtów mieli Indoeuropejczycy, tj. nosiciele kultury ceramiki sznurowej i toporów bojowych, a także przedstawiciele kultur lokalnych - narewskiej i niemeńskiej. Jedni przynieśli ze sobą nowy system społeczny, nowych bogów, podczas gdy inni przejęli to, czego wcześniej nie umieli bądź nie znali.
Na obszarze występowania hydronimów bałtyckich - między Wisłą a górnym biegiem Moskwy i Oki - funkcjonowały trzy kultury ceramiki sznurowej: rzucewska, środkowodnieprzańska i fatianowska. Na południowo-zachodnim wybrzeżu Morza Bałtyckiego z kultury ceramiki sznurowej, kultury narewskiej i neolitycznej kultury niemeńskiej ukształtowała się bałtycka kultura rzucewska, której przedstawiciele zajmowali się m.in. hodowlą zwierząt i uprawą zbóż. Przedstawiciele kultury rzucewskiej zamieszkiwali obszar od łotewskiego wybrzeża Bałtyku po polskie Pomorze. Na Litwie kultura ta występowała nad Morzem Bałtyckim - na terenie Mierzei Kurońskiej, w Świętej, na Pojezierzu Żmudzkim oraz nad Niemnem i Wilią. Najwcześniejsze zabytki tej kultury, najlepiej reprezentowane na Litwie przez osadę Święta 1A, obejmują amfory kuliste z dwoma uszami na brzuścu, kielichy zdobione odciskami rybich ości lub odciskami sznura, garnki w kształcie pucharów i wczesne topory bojowe. Późną fazę kultury rzucewskiej najlepiej obrazują znaleziska z Nidy. Była to osada rolnicza, znaleziono tu sporo motyk, kamieni młyńskich, ostrzy sierpów. Badacze natknęli się tutaj również na ślady kultury narewskiej (ogromne, prawie ostrodenne dzbany i podłużne miseczki, które nie występują w innych kulturach ceramiki sznurowej, a także bursztynowe ozdoby i figurki). Nowa bałtycka kultura rzucewska trwała stosunkowo krótko, przez większość badaczy jest datowana na lata 2700-1800 p.n.e.
Inaczej było w przypadku późnoneolitycznej kultury litewskowschodniej (południowej kultury narewskiej). Wszystkie badane osady, zwłaszcza artefakty kościane i rogowe, bardzo wyraźnie zachowały elementy kultury narewskiej, wpływ tradycji i ornamentyki narewskiej jest nawet widoczny na ceramice, podczas gdy nowe elementy sznurowe stanowią tylko niewielką część. W części wschodniej Litwy znajdują się znane i zbadane grodziska z epoki brązu i żelaza, gdzie artefakty kościane i rogowe stanowią bezpośrednią kontynuację inwentarza starej kultury narewskiej z późnego neolitu i wcześniejszych okresów. Oznacza to, że tradycje kultury narewskiej oddziaływały na Litwie wschodniej w większym stopniu niż tradycje kultury ceramiki sznurowej.
Kultura niemeńska miała na kulturę ceramiki sznurowej zgoła inny wpływ. Kompleks kulturowy prawie każdej tutejszej osady jest inny. Niektóre osady odziedziczyły inwentarz krzemienny po starej kulturze niemeńskiej, ceramika zaś nosi cechy zarówno starej, jak i nowej ornamentyki, podczas gdy w innych osadach wyroby krzemienne są typowe dla kultury ceramiki sznurowej, a ceramika jest pozbawiona jakichkolwiek odcisków sznura, tym niemniej występują na niej odmiany starej ornamentyki z kultury niemeńskiej. W ten oto sposób kulturze rzucewska odziedziczyła po kulturze niemeńskiej główny inwentarz krzemienny niemal w całości.
We wschodniej części regionu bałtyckiego wykrystalizowały się dwie kultury ceramiki sznurowej - środkowodnieprzańska i fatianowska. Kultura środkowodnieprzańska była szeroko rozpowszechniona na północnych obszarach środkowego i górnego biegu Dniepru, a z kulturą fatianowską graniczyła na północnym wschodzie. Ceramika kultury środkowodnieprzańskiej jest charakterystyczna, naczynia mają zupełnie inne proporcje niż w kulturze rzucewskiej. We wczesnym okresie wyrabiano dzbany okrągłodenne, z krótką szyjką wygiętą na zewnątrz, zdobioną sznurkami, nacięciami czy też drobnymi odciskami grzebyków. Późniejsze garnki często przybierają kształt dzwonu, są okrągłodenne, mają długie wygięte szyjki, zdobią je charakterystyczne nacięcia parkietowe. Płaskodenne są tylko najpóźniejsze garnki. Kultura środkowodnieprzańska była pod silnym wpływem kultury amfor kulistych.
Kulturą zbliżoną do kultury środkowodnieprzańskiej jest kultura fatianowska. Jej przedstawiciele wytwarzali charakterystyczne kuliste amfory okrągłodenne o krótkich szyjkach, puchary, miski zdobione nacięciami, odciskami grzebyków i in., rzadko odciskiem sznura. Mimo że kultura ta również jest zaliczana do grupy kultur ceramiki sznurowej, formy naczyń noszą mimo to więcej cech kultury amfor kulistych. Ponadto przedstawiciele tej kultury wynaleźli topory bojowe, które są charakterystyczne wyłącznie dla tej kultury. Przedstawiciele kultur fatianowskiej i środkowodnieprzańskiej utrzymywali z reprezentantami kultury rzucewskiej jedynie stosunki handlowe, przy czym prawie wyłącznie z ludnością północnej Łotwy.
Wszystkie te, niewątpliwie, kultury bałtyckie należy uważać za kultury niezależne, wieloskładnikowe, tym niemniej jeden z elementów jest wspólny: dziedzictwo kultury ceramiki sznurowej. Jest ona szczególnie dobrze widoczna w kulturze rzucewskiej, podczas gdy inne noszą jedynie jej ślady, przyćmione przez wpływ kultury amfor kulistych i innych. Chronologicznie kultura rzucewska jest najwcześniejsza, nieco później ukształtowały się kultury środkowodnieprzańska i fatianowska, które, jak uważają naukowcy, powstały po podziale Bałtów. Wszystkie te trzy bałtyckie obszary kultury ceramiki sznurowej były dość wyraźnie oddzielone od swoich niebałtyckich sąsiadów - na północy i północnym wschodzie ich sąsiadami były plemiona ugrofińskie, na południowym wschodzie i południu zaś - ludy irańskie.
BAŁTOWIE ZACHODNI I WSCHODNI
Bałtycki obszar kulturowy epoki brązu na dawnym obszarze kultury rzucewskiej można rozpoznać dzięki charakterystycznym lokalnie produkowanym siekierkom typu tautušiai i innym przedmiotom z mosiądzu. W tym okresie w bałtyckiej grupie etnicznej zdecydowanie wyróżniają się Bałtowie zachodni i wschodni. Z danych archeologicznych wynika, że w połowie II tysiąclecia p.n.e. obszar zamieszkany przez Bałtów rozciągał się od Morza Bałtyckiego na zachodzie do górnego biegu Wołgi i Oki na wschodzie, prawie do ujścia Wisły, Narwi i Prypeci na południu, do dorzecza Dźwiny na północy. Ze względu na dość zróżnicowane warunki naturalne i zdeterminowane przez nie poziom życia i gospodarki, w tym czasie na tym obszarze rozwinęło się już kilka pokrewnych kultur. Z punktu widzenia etnogenezy bałtyckiej kluczowe są dwie: kultura kurhanów zachodniobałtyckich i kultura ceramiki kreskowej.
Kultura kurhanów zachodniobałtyckich istniała w epoce brązu i wczesnej epoce żelaza. Występowała w południowo-zachodniej części areału bałtyckiego, a największą liczbę zabytków przypisywanych tej kulturze odkryto na terenie Sambii i, w mniejszym stopniu - w dorzeczu Pregoły. Na Litwie zabytki kultury kurhanów zachodniobałtyckich zidentyfikowano na litewskim wybrzeżu - w dorzeczach rzek Danė i Akmena.
Na obszarze występowania kultury kurhanów zachodniobałtyckich kopce były jedyną formą pochówku w epoce brązu i wczesnej epoce żelaza (od 1600 r. p.n.e. do początku okresu n.e.). Zachodniobałtyckie kurhany wyróżnia charakterystyczna konstrukcja, na podstawie której archeolodzy dzielą je aż na 9 typów, obejmujących 4 okresy archeologiczne. Typ kurhanu uzależniono od kształtu wieńców kamieni, ich liczby w kopcu, konstrukcji kamiennych i złożoności grobów kurhanowych. Najbardziej charakterystyczne są kurhany typu I, usypane z ziemi i kamieni, posiadające 3 koncentryczne wieńce kamieni i zwykle z pochówek nieciałopalny wewnątrz. Są datowane na wczesną epokę brązu (1700 lub 1600-1100 p.n.e.). Kurhany typu II były usypywane w całości z ziemi, obstawa kamienna jest bardzo zróżnicowana. Kurhany typu III mają konstrukcje wewnętrzne - w środku kopca kamienie tworzą swoiste pomieszczenia. Inne typy charakteryzują różnorodnymi konstrukcjami kamiennymi i różnymi kształtami. Groby w tego typu kurhanach są już ciałopalne, zwykle szczątki umieszczano w urnach, które często obkładano kamieniami, czasami urnę umieszczano po prostu w obudowie kamiennej. Groby ciałopalne są niemal pozbawione inwentarza. Około II wieku p.n.e. obrządek nieciałopalny zaczął się zakorzeniać w kurhanach zachodniobałtyckich wzdłuż wybrzeża litewskiego. W grobach tych występują ozdoby mosiężne, rzadziej żelazne. Najlepiej zbadane kurhany zachodniobałtyckie na Litwie znajdują się w miejscowościach Bajorai, Šlažiai (rejon kłajpedzki), Ėgliškiai, Kurmaičiai (rejon kretyngański).
W I tysiącleciu p.n.e. na wschód od kultury kurhanów zachodniobałtyckich wyodrębniła się niezwykle charakterystyczna kultura ceramiki kreskowej. Głównym źródłem wiedzy na temat tego kręgu kulturowego są wczesne grodziska wschodniolitewskie. Bałtycka kultura ceramiki kreskowej istniała przez blisko 1500 lat, od pierwszego tysiąclecia p.n.e. do połowy I tysiąclecia n.e. Jej zalążki można prześledzić już w okresie kultury narewskiej, a rozwinęła się w połowie epoki brązu, około 1250-1000 p.n.e. Nazwa kultury pochodzi od charakterystycznego sposobu ozdabiania naczyń ceramicznych: ich powierzchnię wygładzano pękiem trawy lub specjalnym ząbkowanym narzędziem. Przykłady ceramiki kreskowej napotykane są już w zabytkach z epoki kamienia - kreski były jeszcze nie takie wyraziste i obejmowały tylko część garnka. Jedną z głównych cech wczesnej fazy kultury ceramiki kreskowej są ufortyfikowane osady-grodziska położone na trudno dostępnych terenach, chronionych przez naturalne bariery. Osadę osłaniały nie tylko przeszkody przyrodnicze, ale również fortyfikacje wznoszone przez człowieka (drewniane zapory wokół majdanu, wały ziemne i fosy). Podstawowym zajęciem ludności była hodowla bydła, częściowo rolnictwo, łowiectwo i rybołówstwo. Główne narzędzia, artykuły gospodarstwa domowego, a nawet ozdoby mieszkańcy wykonywali głownie z kości i rogu. Potrafili również wytapiać mosiądz. Najwcześniejsze żelazne narzędzia do pracy na roli znaleziono już w warstwach kulturowych pod koniec wczesnej fazy kultury, z których należy wyróżnić nóż sierpak.
Przedstawicielom kultury ceramiki kreskowej obrządek pogrzebowy nie był jeszcze znany i jedynie w południowo-zachodniej części obszaru odkryto spalone szczątki umieszczone w urnach, z których niektóre mają powierzchnię sztrychowaną.
W epoce brązu i wczesnej epoce żelaza kultura ceramiki kreskowej obejmowała dużą część Europy wschodniej. Na Litwie ceramika kreskowa występuje na wschód i południe od środkowego odcinka Świętej i dolnego biegu Wilii. Większość archeologów przypisuje kulturę ceramiki kresowej, która występowała w środkowej części areału bałtyckiego, kręgowi bałtyckiemu, nieraz określając ją po prostu mianem litewskiej.
W połowie - drugiej połowie I tysiąclecia p.n.e., oprócz kultury ceramiki kresowej, która zajmowała największy obszar, oraz kultury kurhanów zachodniobałtyckich, która występowała na zachodzie, na obszarze zamieszkanym przez Bałtów wyodrębniły się kolejne trzy kręgi kulturowe - kultura dnieprzańsko-dźwińska, grodzisk górnej Oki i kultura juchnowska. Plemiona bałtyckie zamieszkujące rozległe terytorium nie tworzyły jednej całości, Bałtowie byli podzieleni na zachodnich, wschodnich i dnieprzańskich.
Proces krystalizacji plemion bałtyckich, który rozpoczął się w pierwszych dziesięcioleciach n.e., zasadniczo zmienił społeczne i etniczno-kulturowe oblicze Litwy. Historycznym osiągnięciem wczesnej epoki żelaza było wdrożenie lokalnych technologii wydobycia i produkcji rudy błotnej. Wytworzone przez kowali żelazne narzędzia wyparły narzędzia z kości, kamienia i mosiądzu. Efektem bardziej wprawnej wycinki lasów z użyciem żelaznej siekiery i spulchniania gleby żelaznym lemieszem był rozkwit rolnictwa. Skokowi technologicznemu towarzyszył wyż demograficzny. We wczesnej epoce żelaza budowano więcej osad i grodzisk, odpowiednio zwiększała się również liczba miejsc pochówku. W pierwszych dziesięcioleciach n.e. zanika zwyczaj kremacji zmarłych – zaczyna się epoka pochówków nieciałopalnych, często w drewnianych trumnach wraz bogatymi darami grobowymi.
PLEMIONA BAŁTYCKIE W I–VIII W.
Dwa główne odgałęzienia Bałtów (kultura kurhanów zachodniobałtyckich i kultura ceramiki kreskowej) ulegały stopniowej modyfikacji: zakładano nowe osady, wprowadzano nowe zwyczaje, nawiązywano nowe relacje międzyplemienne, a na terytorium Litwy, już wówczas gęsto zaludnionym, pojawiło się wiele odrębnych kultur bałtyckich. W I-IV w. na terytorium Litwy można wyróżnić 6 kręgów kulturowych. Są to: zachodniolitewska kultura cmentarzysk płaskich, kultura cmentarzysk płaskich regionu dolnego Niemna, kultura cmentarzysk płaskich, kultura kurhanów, środkowolitewska kultura cmentarzysk płaskich, poniemuńska kultura pomników grobowych i późna kultura ceramiki kreskowej.
Kultura kurhanów zachodniolitewskich kształtowała się w czasie, gdy kultura kurhanów zachodniobałtyckich ulegała zanikowi. W I wieku n.e. na litewskim wybrzeżu zmianie uległ obrządek pogrzebowy – pochówek nieciałopalny odbywał się w grobach płaskich, choć jeszcze w II wieku gdzieniegdzie nadal usypywano kopce, a nowe groby płaskie otaczano wieńcem kamieni i łączono z sąsiednimi grobami. Takie cmentarzyska występują na północy Litwy aż do Świętej, na wschodzie aż do miasta Sałanty i górnego biegu Jury, a na południu - aż do ujścia Minii. Na obszarze występowania tej kultury odkryto 37 takich zabytków. Groby są bogate w znaleziska. W męskich grobach występują głównie narzędzia pracy i broń (siekiery, kosy, włócznie), z ozdób – obręcze i po jednej bransolecie. W grobach kobiet występuje mniej narzędzi i elementów inwentarza domowego (szydła, małe noże, wrzeciona), z kolei ozdób jest dużo więcej (czepki zdobione mosiężnymi elementami, blaszkami, zwojami czy kabłączkami skroniowymi, szklane naszyjniki, naszyjniki z mosiężnych zwojów lub bursztynowych koralików oraz obręcze). Odzież wierzchnią zarówno mężczyźni, jak i kobiety oraz dzieci spinali jedną dużą szpilką, parą szpilek lub szpilką i zapinką. Szpilki mają kształt zwojów, beczułek, laseczek, zapinki - ażurowe, mocno wyprofilowane, schodkowe, z zakrzywioną nóżką. W grobach znajdowane są również monety rzymskie. Czasami obok zmarłego chowano konia. Charakterystyczną cechą pochówku tej kultury jest gliniane naczynie umieszczane obok głowy lub ramienia zmarłego. W V-VI w. na obszarze grobów z obstawą kamienną powstały dwa plemiona: Kurowie na północy i mieszkańcy Lammaty na południu.
Obszar kulturowy cmentarzysk płaskich regionu dolnego Niemna sięga średniego biegu rzeki Ančia na północnym wschodzie, rzeki Jura na północy, a stąd na południe - zbiegu z Niemnem. Znanych jest 13 zabytków tej kultury, w których od połowy I wieku n.e. zmarłych grzebano zgodnie z tradycją pochówków nieciałopalnych. Groby bez wieńców kamiennych, nieraz gałzy umieszczano po obu stronach głowy zmarłego, co jest cechą łączącą tę kulturę z kulturą środkowolitewską. W grobach, w odróżnieniu od litewskich grobów nadmorskich, miniaturowych kubeczków jest niewiele. Charakterystyczną cechą pochówku jest wyraźny kontrast w orientacji przestrzennej zmarłego: mężczyzn chowano z głową skierowaną ku północy, kobiety - ku południu. Dary grobowe są podobne do tych z litewskiego wybrzeża, ale są też różnice: w grobach reprezentujących tę kulturę bardzo często występują obręcze w kształcie stożka z wisiorkami, siekiery tulejkowe i groty włóczni, otwarte naszyjniki w kształcie trąbki, zapinki ażurowe, profilowane i schodkowe oraz, w mniejszym stopniu, monety rzymskie. Naukowcy są zdania, że przedstawiciele kultury cmentarzysk płaskich regionu dolnego Niemna są przodkami Skalowów. Potwierdza to fakt, że granice zabytków tej kultury i zabytków z okresu wędrówek ludów niemalże się pokrywają.
Obszar występowania środkowolitewskiej kultury cmentarzysk płaskich obejmuje środkowy odcinek Niewiaży i Dubissy do zbiegu z Niemnem. Znane są 34 zabytki tej kultury. Pierwsze cmentarzyska pochodzą z początku I wieku n.e. Historycy rozróżniają dwa okresy istnienia środkowolitewskiej kultury cmentarzysk płaskich: 10-200 lub 220 r. n.e. i 200 lub 220-450 r. n.e. Przedstawiciele tej kultury grzebali zmarłych w prostych grobach szkieletowych. We wczesnej fazie okresu układali kamienie po obu stronach zmarłego, a także przy jego głowie i nogach, był to rodzaj „domu” dla nieboszczyka. Zwyczaj ten zaczął zanikać u schyłku epoki, a następnie znów się pojawił w grobach z okresu wędrówek ludów. Przedstawiciele tej kultury zwłoki zmarłej kobiety układali głową skierowaną na wschód, głowę mężczyzny zaś – na zachód. Dary grobowe były dość skromne, nieraz inwentarz nie umieszczano w ogóle. W grobach męskich przeważają noże, siekiery tulejkowe, bardzo rzadko broń i niewiele ozdób. W grobach kobiet z I i II wieku występują typowe dla tej kultury spiralne kabłączki, wcale nie występują natomiast monety rzymskie. W IV w. w grobach zaczęto umieszczać więcej broni i ozdób. W IV-V w. obszar występowania środkowolitewskiej kultury cmentarzysk poszerzył się, głównie w kierunku północnym i południowym. W V-VI w. n.e. obszar ten jest utożsamiany z mieszkańcami Auksztoty, o których wspominają źródła pisane.
Obszar występowania litewskiej kultury kurhanów obejmuje środkową Żmudź, Litwę środkowo-północną i północno-wschodnią, a także część środkową, zachodnią i południowo-wschodnią Łotwy. Na Litwie znanych jest 131 zabytków tej kultury. Pod koniec I wieku - na początku II wieku n.e. przedstawiciele kultury kurhanów grzebali zmarłych w grobach szkieletowych, usypywali kopiec i otaczali go wieńcem z okazałych kamieni. W II wieku na tym rozległym obszarze pojawiają się różnice w pochówkach. Można wyróżnić trzy lokalne grupy: północno-zachodnią („żmudzką”), środkowo-północną („zemgalską”) i północno-wschodnią („zelowską”). W północno-zachodnich kurhanach występuje od 1 do 4 grobów, zmarłych chowano w kopcu. Kurhany środkowo-północne mieszczą więcej grobów, z kolei kurhany północno-wschodnie wyróżniają się bogatymi darami grobowymi. Tym niemniej, w porównaniu z litewskim wybrzeżem, wyposażenie grobowe jest bardziej skromne. W kurhanach na północnym wschodzie występują siekiery obuchowe o wąskich ostrzach, podczas gdy na pozostałych obszarach dominującym typem siekiery jest siekiera tulejkowa. Występują też noże, 1-2 włócznie z tulejkowymi grotami, a także otwarte naszyjniki, zapinki i, rzadziej - szpilki. Miniaturowe kubeczki w grobach nie występują, skrajnie rzadko znajdowane są również rzymskie monety. W V-VI w. n.e. z kultury kurhanów wyłoniły się 4 plemiona bałtyckie: w części zachodniej - Żmudzini i Zemgalowie, w części wschodniej - Łatgalowie i Zelowie.
We wschodniej części Litwy, na południowym wschodzie Łotwy i na południu Białorusi dalej rozwija się kultura ceramiki kreskowej, o czym świadczą liczne badane miejscowe grodziska. Tradycje ich budowy pozostają niezmienne, ale na przełomie II i III wieków na obrzeżach grodzisk i w ich centralnej części zaczęto budować małe domy dla pojedynczych rodzin. Dalej przeważają hodowla zwierząt i rolnictwo. W warstwie kulturowej ówczesnych grodzisk archeolodzy znajdują żarna, zwęglone ziarna i dymarki. Zanikają przedmioty kościane, zaczyna przeważać jeden kształt garnków – krawędziowe o kreskowej powierzchni, w dalszym ciągu zdobione ornamentem skubanym lub odciskanym palcami. Dalej mało wiemy o obrządku pogrzebowym przedstawicieli późnego okresu kultury ceramiki kreskowej. Naukowcy są skłonni przypisać tej kulturze zbadane kurhany z grobami szkieletowymi i wieńcami kamieni we wschodniej Litwie. Na obszarze występowania kultury ceramiki kreskowej około VI wieku n.e. wykrystalizowała się wschodniolitewska kultura kurhanów, której przedstawiciele są uważani za przodków Litwinów.
Zaniemeńskie zabytki grobowe obejmują obszar między środkowym biegiem Niemna a Wielkimi Jeziorami Mazurskimi. Jedynie północno-wschodnia część tego obszaru znajduje się na terytorium Litwy. Dawne miejsca pochówku na tym obszarze zostały zbadane w niewielkim stopniu. Zalicza się do nich 9 zabytków, które są bardzo zróżnicowane: w północnym Zaniemeniu występują groby płaskie szkieletowe, na północnym wschodzie - kopce z wieńcami kamieni, na południowym zachodzie - kopce z nasypami ziemnymi i groby ciałopalne, z kolei na południowym Zaniemeniu - groby szkieletowe obłożone głazami. W V wieku n.e. na obszarze Zaniemenia upowszechnił się zwyczaj palenia zmarłych, a spalone kości przykrywano kamieniami. Pod koniec V wieku na terytorium zaniemeńskiej kultury kurhanów wykrystalizowało się plemię jaćwiesko-sudowskie.
Zmiany systemu gospodarczego i wzrost liczby ludności wymusiły na społecznościach większą konsolidację w celu ochrony swoich interesów, co z kolei przekładało się na coraz to doskonalszą organizację plemion. W IV-V w. dawne duże obszary kulturowe rozpadły się na mniejsze jednostki plemienne, tworząc związki plemienne, które przetrwały aż do powstania państwa litewskiego. Chociaż wszystkie te plemiona zajmowały się rolnictwem i prowadziły osiadłą hodowlę zwierząt, tym niemniej używały podobnych narzędzi i broni oraz nosiły podobne upiększenia, zachowały również szereg charakterystycznych cech kulturowych, takich jak pochówek zmarłych, różnorodność ozdób i sposób ich noszenia. Na terytorium Litwy w tym okresie możemy wyróżnić 9 plemion: Kurowie, mieszkańcy Lammaty, Żmudzini, Zemgalowie, Skalowowie, Zelowie, mieszkańcy Auksztoty, Jaćwingowie–Sudowowie i Litwini. Najbliższymi ich sąsiadami na południowym zachodzie byli Prusowie, Galindowie i Nadruwowie, na terytorium dzisiejszej Łotwy - Łatgalowie, na północy - ugrofińscy Estończycy i Liwowie, na południowym wschodzie zaś - słowiańscy Drogowicze.
Źródło: Program Współpracy Transgranicznej Łotwa-Litwa 2007-2013, projekt „Bałtycki Park Kulturowy” (Agencja Rozwoju Regionu Szawelskiego).