Antropologia jest dziedziną nauki, która zajmuje się badaniem człowieka jako jednostki w społeczeństwie. W badaniu przeszłości ludzkości szczególnie istotne są wskaźniki demograficzne, które mogą dostarczyć wiedzy o ekologii i kulturze ludzi żyjących w różnych okresach, przyczynach ekspansji terytorialnej, prawidłowościach w zmianie puli genowej itd. Ważnym źródłem informacji o codziennym życiu ludzi w przeszłości są badania ich szczątków.
Paleolit późny (ok. 10000-8000 p.n.e.). Do tej pory na Litwie nie napotkano żadnych znalezisk antropologicznych z tego okresu. Można jedynie przypuszczać, że w miarę cofania się lodowców (10. tysiąclecie p.n.e.) za stadami reniferów podążały nieliczne grupy wędrownych myśliwych z Europy środkowej. Były to niewielkie grupy, bowiem na terytorium dzisiejszej Litwy z polowania i zbieractwa mogło utrzymać się co najwyżej kilka tysięcy osób.
Mezolit (8000-5500 lub 5300 p.n.e.). Wraz z ocieplaniem się klimatu i zwiększaniem się powierzchni obszarów zalesionych zmienił się charakter łowiectwa. Rozwój rybołówstwa sprawił, że społeczności stały się bardziej osiadłe, rosła również liczba ludności. Na Litwie z tego okresu znanych jest 5 grobów na cmentarzyskach Donkalnis i Spiginas (rejon telszański). Z wiedzy, której dostarczają nam znaleziska w tych grobach, można wnioskować, że ludzie byli wówczas niskiego wzrostu (mężczyźni - około 166 cm, kobiety - około 156 cm), tędzy, z okrągłymi głowami średniej wielkości i szerokimi twarzami. Mocno starte zęby wskazują, że ludzie żywili się głównie produktami gruboziarnistymi. Obrażenia głowy i nadgarstków, które zagoiły się po możliwym skalpowaniu, mogą świadczyć o konfliktach między lub wewnątrz społeczności.
Wczesny okres neolitu (5500-3400 p.n.e.). W tym okresie następuje stopniowe przejście na rolnictwo, najpierw na terenach nadmorskich i Litwie zachodniej, a później także w części wschodniej kraju. Obecnie znanych jest 7 grobów pochodzących z tego okresu: grób Spiginas i 6 grobów z osady Kretuonys (rejon święciański). Z posiadanego materiału antropologicznego można wnioskować, że ówcześni ludzie byli jeszcze niżsi niż ich przodkowie z okresu mezolitu (mężczyźni - około 158 cm, kobiety - tylko około 148 cm). Wymiary i kształt czaszek nie różnią się od czaszek ludności mezolitycznej: raczej okrągłe głowy średnich rozmiarów, szerokie, płaskawe twarze. Kształt zębów wskazuje na to, że ludzie z wczesnego neolitu byli podobni do ludności mezolitycznej. Co ciekawe, ich zęby były uszkodzone przez próchnicę, która może wystąpić jedynie przy wyższym spożywaniu węglowodanów z pokarmów roślinnych.
Środkowy neolit (3400-2400 p.n.e.). Na razie nie jesteśmy w posiadaniu materiałów antropologicznych z tego okresu.
Późny neolit (2400-1500 p.n.e.). W tym okresie na obszarach nadmorskich i zachodniej Litwie rolnictwo staje się zajęciem dominującym. Na Litwie zidentyfikowano 4 groby z początku późnego neolitu, które można zaliczyć do kultury ceramiki sznurowej: po jednym grobie w miejscowościach Spiginas i Gyvakarai (rejon kupiski) oraz dwa groby w Plinkaigalis (rejon kiejdański). Materiał antropologiczny pozwala na stwierdzenie, że przedstawiciele kultury ceramiki sznurowej istotnie różnili się od wcześniejszych mieszkańców: wzrost mężczyzn wynosił około 176 cm, ich głowy były masywne, podłużne, twarze szerokie, nosy wąskie i wystające. Ciężka praca fizyczna powodowała szybkie zużycie stawów.
Pod koniec późnego neolitu na Litwie zachodniej ukształtowała się kultura rzucewska, która przejęła zarówno wcześniejsze tradycje kultur niemeńskiej i narewskiej, jak też kultury ceramiki sznurowej. Materiał antropologiczny z tego okresu pochodzi z 6 grobów na cmentarzysku w miejscowości Duonkalnis. Ludzie z tego okresu byli niżsi niż przedstawiciele kultury ceramiki sznurowej i podobni do tych sprzed 2000 lat: niscy (mężczyźni - około 168 cm, kobiety - około 150 cm), krępi (ważący odpowiednio około 74 i 47 kg), ze średniej wielkości zaokrąglonymi głowami i średniej wielkości twarzami. Zwiększyło się znaczenie mięsa w diecie ówczesnych. Zmiany w kościach wskazują na okresowy głód lub choroby, co pozwala przypuszczać, że rolnictwo nie zapewniało wystarczającej ilości żywności. Niedożywienie prowadziło do chorób przyzębia, próchnicy zębów i częstych urazów wśród dorosłych.
Imigracja przedstawicieli kultury ceramiki sznurowej nie pozostawiła znaczącego śladu w puli genowej, a populacja niewiele zmieniła się w porównaniu z mezolityczną. O ciągłości biologicznej ludności mezolitycznej i późnoneolitycznej świadczy również kontynuowanie tradycji pochówku - na przestrzeni tysiącleci ludzie niezmiennie chowali zmarłych w tych samych miejscach (cmentarzyska w miejscowościach Spiginas, Duonkalnis).
Epoka brązu (1500-500 p.n.e.). W tym okresie na terenie Litwy ugruntował się obrządek ciałopalny, dlatego materiału antropologicznego jest niewiele, często jest przypadkowy. Jeden grób szkieletowy starszego mężczyzny z epoki brązu znaleziono w Kiernowie, w dolinie Pajauta. Znaleziska z późnego neolitu i epoki brązu zidentyfikowano na obszarze torfowisk Kirsna (rejon łoździejski) i Turlojiškės (rejon mariampolski). Znaleziono tam szczątki 6 osób. Należą do mężczyzn młodych lub w średnim wieku, kształt głów -zaokrąglony, twarze średniej wielkości, płaskie, nosy - nieduże, średni wzrost - około 168 cm. Sklepienia dwóch ocalałych czaszek nie zażyły po urazach, które są wyraźnymi oznakami przemocy. Obrażenia te prawdopodobnie wskazują na większą częstotliwość konfliktów w ówczesnym społeczeństwie.
Wczesna epoka żelaza (550 p.n.e. - I wiek n.e.) Ze względu na powszechność obrządku ciałopalnego do naszych czasów materiały antropologiczne z tego okresu nie przetrwały.
Rzymski okres epoki żelaza (I-V w.) W pierwszych stuleciach naszej ery, w miarę rozwoju rolnictwa i jego wydajności, na terytorium Litwy gwałtownie wzrosła liczba ludności. Potwierdzają to obfite znaleziska antropologiczne. Największe cmentarzysko z tego okresu, Marvelė (Kowno), liczy 1 131 grobów. Zabytek ten należy do środkowolitewskiej grupy cmentarzysk płaskich.
Na podstawie materiałów antropologicznych można wnioskować, że w początkowej fazie rzymskiego okresu epoki żelaza (150-300 r. n.e.) Marvelė zamieszkiwała społeczność licząca 70-85 osób: średnio 15 małych dzieci (do 5. roku życia), około 20 starszych dzieci (5-14 lat), około 25 przedstawicieli młodzieży (15-30 lat), 15 osób dojrzałych (30-50 lat) i zaledwie 1 osoba starsza (powyżej 50. roku życia). Średnia długość życia była bardzo krótka – wynosiła zaledwie 21,89 lat. Stosunek mężczyzn do kobiet wynosił 0,84, co oznacza, że w tym czasie w Marvelė mieszkało nieco więcej dorosłych kobiet. Kobiety rodziły średnio 4-5 dzieci, zaledwie 2-2,5 urodzonych dzieci dożywało wieku nastoletniego (15 lat).
Wskaźniki demograficzne uległy znacznemu pogorszeniu w drugiej fazie rzymskiego okresu epoki żelaza (300-450 lat). Naukowcy ustalili wyższy odsetek grobów małych dzieci (23%), co znacznie zaniża średnią długość życia, która dla wszystkich grup wiekowych wynosiła wówczas zaledwie 16,30 lat. Zdaniem archeologów odzwierciedla to proces rozpadu społeczności i pochówków rodzinnych. Stosunek mężczyzn do kobiet (1,04) wyrównuje się. Kobiety rodzą więcej dzieci, średnio 4,8-5,6 dzieci, tym niemniej z powodu zwiększonej śmiertelności zaledwie 2-2,3 dzieci osiąga dojrzałość. Taka liczba dzieci nie jest wystarczająca do zastąpienia pokolenia rodziców - więcej ludzi umiera niż się rodzi. W tym okresie Marvelė zamieszkiwała niewielka społeczność licząca zaledwie około 30 osób: 6 małych i 8 starszych dzieci, 9 młodych, 8 dojrzałych i czasami 1 starsza osoba. Analiza wskaźników demograficznych z rzymskiego okresu epoki żelaza pozwala na stwierdzenie, że w tym okresie doszło do swoistego „kryzysu demograficznego”: znacznie skurczyła się liczba populacji, nastąpił wzrost śmiertelności wśród dzieci i młodych mężczyzn.
Na cmentarzysku w Marvelė znaleziono stosunkowo niewiele szczątków z urazami, najczęściej stwierdzanymi są zagojone urazy czaszki i złamane kości kończyn. Uszkodzenia niektórych czaszek wskazują na tradycję przeprowadzania trepanacji, polegającą na wykonaniu otworu w sklepieniu czaszki bez uszkodzenia mózgu. Widoczne są wyraźne różnice w urazach w zależności od płci: znaleziono 11 szczątków mężczyzn z obrażeniami szkieletu i zaledwie 4 kobiet z takimiż. Jedynie 5-6 urazów nosi wyraźne znamiona przemocy, w późniejszych okresach takowe zdarzały się dużo częściej. Obrażenia ludzi z Marvelė bardziej przypominają skutki konfliktów domowych niż starć bojowych. Może to być dowodem bardziej pokojowego trybu życia. Analiza szczątków znalezionych na stanowisku w Marvelė wskazuje na dość częste patologie stawów, które mogą wskazywać na różnice w trybie życia i podział prac na męskie i kobiece. Podkreślić należy, że w przypadku mężczyzn najbardziej nadwerężone były stawy barkowe, w przypadku kobiet zaś - stawy biodrowe.
W rzymskim okresie epoki żelaza mieszkańcy Litwy byli średniego wzrostu (mężczyźni - około 170 cm, kobiety - około 160 cm) i krępej budowy ciała (waga odpowiednio około 70 kg i 65 kg). Nie zaobserwowano znaczących różnic pomiędzy poszczególnymi fazami. Badania antropologiczne ujawniły pewne tendencje różnic w zależności od strefy geograficznej. Czaszki ludzi pochowanych na cmentarzyskach płaskich w delcie Niemna i w grobach z wieńcami kamieni były średniej wielkości, podłużne, twarze wąskie, podczas gdy czaszki ludzi z grodzisk żmudzkich i północnolitewskich oraz ze środkowolitewskich cmentarzysk płaskich były dużo bardziej masywne, twarze wąskie, z dość wyraźnie wystającymi nosami. Im dalej na wschód (obszar kultury ceramiki kreskowej) i południe, tym częściej występują szkielety o wyjątkowo masywnych podłużnych głowach i szerokich twarzach, a także o umiarkowanie masywnych podłużnych głowach i szerokiej twarzy.
Okres wędrówek ludów (V-VIII w.). Na Litwie posiadamy wyjątkowo dużo materiału antropologicznego z tego okresu. Najwięcej informacji o sytuacji demograficznej dostarczają cmentarzyska z okresu wędrówek ludów w miejscowościach Marvelė i Plinkaigalis.
W okresie wędrówek ludów wspólnota w Plinkaigalis liczyła około 50 osób: 7 niemowląt i dzieci (do 5. roku życia), około 12 starszych dzieci (5-14 lat), około 14 przedstawicieli młodzieży (15-30 lat), 10 osób dojrzałych (30-50 lat) i zaledwie 1 osoba starsza (powyżej 50. roku życia). Kobiety rodziły średnio 4,9-5,7 dzieci, przy czym do wieku dojrzałego dożywało zaledwie 2,3-2,6 dzieci. Średnia długość życia dla wszystkich grup wiekowych nieco się zwiększyła i wynosi 23,93 lat. Dane te świadczą o rosnącej liczbie ludności.
Dane pozyskane z grobów pochodzących z okresu wędrówek ludów w miejscowości Marvelė znacznie różnią się od tych z wcześniejszych okresów i prawdopodobnie odzwierciedlają zgoła odmienne realia życia społeczności. Groby dzieci w wieku poniżej 5. roku życia występują rzadko (14,4%), z kolei liczba grobów mężczyzn niemal dwukrotnie przewyższa liczbę grobów kobiecych. Średnia długość życia dla wszystkich grup wiekowych jest nieco wyższa niż w rzymskim okresie epoki żelaza i wynosi 18,74 lat. W Marvelė kobiety rodziły średnio 4,6-5,4 dzieci, ale tylko 2-2,4 z nich osiągało wiek dojrzały. Mimo poprawy sytuacji demograficznej nadal była ona gorsza niż we wspólnocie zamieszkującej miejscowość Plinkaigalis. Mogło to spowodować falę imigracji, zwłaszcza w grupie młodych mężczyzn. W tym okresie znacznie wzrosła liczba odnoszonych urazów. Ich charakter znacząco się różni w zależności od płci: w Plinkaigalis obrażenia stwierdzono u 16 mężczyzn i tylko 1 kobiety. Ok. 2/3 obrażeń nosi wyraźny charakter przemocy i może świadczyć o konfliktach między społecznościami. Z kolei deformacje stawów są niemal nie do odróżnienia od tych, których doznawała ludność w rzymskim okresie epoki żelaza, potwierdzają fakt istnienia podziału prac na męskie i kobiece.
Wymiary ciała przedstawicieli ludności z okresu wędrówek ludów są dość podobne do wymiarów ich przodków z wcześniejszych okresów. Byli oni średniego wzrostu (mężczyźni - około 170,5 cm, kobiety - około 164,5 cm), o krępej budowie ciała (masa ciała - odpowiednio 74,6 i 65,5 kg). Bardziej szczegółowa analiza antropologiczna i archeologiczna wykazała, że wzrost, przynajmniej w społeczności Plinkaigalis, zależał od statusu społecznego danej osoby. Naukowcy odkryli, że mężczyźni pochowani z bogatymi darami grobowymi byli wyżsi niż przeciętnie – mieli 176,3 cm wzrostu, podczas gdy pochowani w grobach bez inwentarza grobowego mieli zaledwie 171,6 cm wzrostu. Wzrost kobiet nie różnił się. Dane te pozwalają przypuszczać, że społeczności litewskie nie były jednorodne już w okresie wędrówek ludów. Różnice społeczne są bardziej widoczne w przypadku mężczyzn. Osoby pochowane w bogatych grobach, zwłaszcza mężczyźni, już w dzieciństwie miały zapewnione lepsze warunki życia, co świadczy o tym, że status społeczny mógł nie być wynikiem osiągniętym, tylko odziedziczonym.
W okresie wędrówek ludów nastąpiła również pewna zmiana w wyglądzie ludzi, co można uzasadnić możliwym przemieszczaniem się Bałtów wschodnich w kierunku zachodnim. W tym okresie na wschodzie i zachodzie Auksztoty, na obszarach zelowskich i zemgalskich, mieszkali ludzie o niezwykle masywnych, podłużnych głowach i szerokich twarzach. Są oni zaliczani do Bałtów wschodnich. Ludność ta wypierała w kierunku zachodnim, w głąb Żmudzi, ludność, której przedstawiciele mieli duże, podłużne głowy i wąskie twarze, która wcześniej zamieszkiwała Litwę środkową, a ci z kolei powodowali migrację na tereny nadmorskie przedstawicieli populacji o drobniejszych czaszkach i mniejszych twarzach, które to cechy są charakterystyczne dla Bałtów zachodnich.
Schyłek epoki żelaza (IX-XII w.). W tym okresie niemal na terenie całej Litwy ugruntował się zwyczaj palenia zmarłych, dlatego materiały antropologiczne są niezwykle skąpe. Jedynie na północy Litwy, na obszarach zamieszkanych przez Zemgalów i Zelów, zmarli byli grzebani w grobach szkieletowych. Mieszkańcy tych terenów byli wysocy (mężczyźni - około 176,7 cm, kobiety - około 161,3 cm), o niezwykle dużych, podłużnych głowach i szerokich twarzach.
Groby ciałopalne są wciąż na wczesnym etapie badań. Ich analiza świadczy o tym, że u schyłku epoki żelaza zróżnicowanie społeczne dalej postępowało. W kurhanach na terenie Litwy wschodniej najwięcej darów grobowych zawierają groby młodych mężczyzn i mężczyzn w wieku 25-35 lat. W grobach starszych mężczyzn inwentarz grobowy jest skromniejszy lub wcale nie występuje. To pokazuje, że ówczesne społeczeństwo ceniło siłę i wiążącą się z tym możliwość użycia broni w celu ugruntowania swojego statusu społecznego.
Źródło: Program Współpracy Transgranicznej Łotwa-Litwa 2007-2013, projekt „Bałtycki Park Kulturowy” (Agencja Rozwoju Regionu Szawelskiego).