OSADY, BUDYNKI I FORTYFIKACJE
Rozwój osad, budynków mieszkalnych i gospodarczych ma ścisły związek ze strukturą gospodarki. Wraz z jej rozwojem ewoluowały również fortyfikacje, zmieniały się formy budynków, ich układ i przeznaczenie.
W areale bałtyckim osadnictwo istniało już pod koniec paleolitu i na początku mezolitu. We wczesnym i środkowym neolicie osadę tworzyło kilka budynków zajmowanych przez spokrewnione rodziny tworzące odrębną społeczność plemienną. W tym okresie wznoszono nie tylko budynki naziemne, ale także półziemianki. Ufortyfikowane osady pojawiły się już w późnym neolicie. Ich powstanie należy wiązać ze zmianami, jakie zaszły w stosunkach społecznych i gospodarce.
Wiedzy o budynkach z wczesnej epoki brązu dostarczają zbadane przez naukowców wczesne grodziska litewskie. Na terenie grodzisk wschodniolitewskich, wzgórzach o stromych zboczach, ludność osiedlała się już pod koniec II tysiąclecia p.n.e. Do północno-zachodniej części Żmudzi proces ten dotarł nieco później - we wczesnej epoce żelaza. W innych regionach Litwy najwcześniejsza warstwa grodzisk pochodzi z pierwszych wieków n.e.
Wczesna epoka żelaza. Pod względem lokalizacji można wyróżnić dwa typy ówczesnych osad: ufortyfikowane osady na terenie grodzisk i osady niefortyfikowane (otwarte). W tym okresie osady zaczęły powstawać u podnóża grodzisk. Ich pojawienie się było wynikiem zmian demograficznych i gospodarczych, jakie zaszły w życiu społeczności. Ludzie wybierali miejsca, w których warunki pozwalały na uprawę roli i hodowlę zwierząt. Ponadto ówcześni starali się osiadać w miejscach trudno dostępnych dla wrogów. Osady tworzone na terenie ufortyfikowanych grodzisk pełniły kilka funkcji. Niektóre grodziska obwarowane ulepszonymi fortyfikacjami stały się częścią kompleksu mieszkalno-gospodarczego - grodziska z podgrodziem, które pełniło prawdopodobnie funkcję najważniejszą - obronną. Inne z kolei grodziska, których stosunkowo duży obszar obwarowano bardziej złożonymi umocnieniami obronnymi, były stałym miejscem zamieszkania społeczności.
Ufortyfikowane grodziska charakteryzował już dość złożony system wałów, fos, budowli i budynków. Ochronę gródków zapewniano za pomocą starej metody wznoszenia z pionowych i poziomych pali oraz kołów palisad na stosunkowo niewysokim wale (Wysoki Dwór, rejon trocki). Czasami grodzisko było otoczone wałem z zaporą w postaci palisady, a po wewnętrznej stronie wału wznoszono podłużny budynek (Migonys, rejon koszedarski). Do budowy wałów i konstrukcji obronnych używano gliny. W tym okresie odnotowano postęp w budowie złożonych fortyfikacji grodów, takich jak wał i dwie fosy (Kurmaičiai, rejon kretyngański), dwa wały i fosa między nimi (Bražuolė, rejon trocki), wał i fosa z drewnianą palisadą (Kunigiszki (Pojewoń), rejon wyłkowyski)).
Swoiste umocnienia obronne miały również tzw. osady otwarte. Niewielkie wały otaczające takie osady mogły nie tylko pełnić funkcję obronną, ale też zapewniać ochronę dla mieszkańców i bydła przed dzikimi zwierzętami.
Na majdanach grodzisk wznoszono podłużne budynki. Zastępowały one częściowo fortyfikacje wokół majdanu. Zewnętrzne ściany tych budynków tworzyły wkopane w ziemię słupy, szczeliny między nimi wypełniano cieńszymi okrągłymi kłodami. Prostokątne budynki były podzielone na pomieszczenia mieszkalne i gospodarcze (z kominkami).
Okres wędrówek ludów. W tym okresie uległo zmianie przeznaczenie grodzisk - stały się one obiektami obronnymi. Drewniane zamki na wzniesieniach były używane już tylko w razie niebezpieczeństwa. Zmienił się również styl – konstrukcje z bali około VI wieku wyparły wcześniej dominujące konstrukcje słupowe.
Grodziska z tego okresu są brzegowe, zlokalizowane w dolinach lub u zbiegu rzek i strumieni, otoczone głębokimi wąwozami lub dolinami. Zamki wznoszone na takich cyplach służyły ludności mieszkającej na terenie podgrodzia. Zameczki nieustannie wzmacniano: pogłębiano fosy, podwyższano wały i wznoszono ogrodzenia. Na głównym wale i na obrzeżach majdanu wznoszono podwójne mury o podwójnej konstrukcji słupowej. Była to konstrukcja dwupiętrowa: pierwsze piętro miało przeznaczenie gospodarcze, drugie zaś - obronne (Apuolė, rejon szkudzki). Na dziedziniec zamkowy wchodziło się przez bramę, zwykle znajdującą się na końcu dużego wału. Wielkość majdanów zamkowych wahała się od 500 do 2 000 m2. Na obrzeżach majdanu budowano długie budynki, podzielone na nieduże pomieszczenia. Szczelna ściana takiego budynku stanowiła zarazem mur obronny samego zamku.
W okresie wędrówek ludów powstały tzw. „miniaturowe” grodziska. Ich powierzchnia wynosiła zaledwie około 100 m2, wysokość wałów wynosiła od 3 do 5 m. Takie grodziska mogły służyć jako schrony, siedliska arystokracji plemiennej bądź mogły to być obiekty sakralne.
W tym okresie ludzie mieszkali i na obszarze majdanów grodzisk, i w dolinach rzek, jak też w osadach zbudowanych nad jeziorami. Osady budowano również na terenie podgrodzia, za fosą obronną. Chroniły je okrężne fosy i palisada. Budynki o konstrukcji słupowej zastąpiły domy z bali. U schyłku okresu ich budowę udoskonalono - ściany wznoszono w sposób bardziej postępowy, a kamienny piec zastąpił palenisko na klepisku.
Okres przedrzymski. Niektóre wcześniejsze grodziska nadal eksploatowano, nowe wznoszono już innych miejscach: nad wodą lub na największych wzgórzach w okolicy. fortyfikacje grodzisk są bardzo różne: w zachodniej części Litwy występują obiekty lepiej obwarowane, w części wschodniej kraju umocnienia były słabsze. Można to zapewne wytłumaczyć faktem, że w tym okresie mieszkańcy wschodnich wybrzeży Morza Bałtyckiego stanęli w obliczu ekspansji wikingów. Osady grodziskowe przechodzą całkowitą transformację: są dobrze ufortyfikowane i przekształcone w silne zamki, które spełniają najnowsze wymagania z zakresu techniki wojennej. Grodziska otaczały wały o różnych rozmiarach i fosy między nimi (Eketė, rejon kłajpedzki). Jeśli grodzisko przylegało częściowo do pól, po tej stronie majdanu wznoszono półokrągły wał (Wysoki Dwór). Majdany mają kształt owalny, są dość duże - 1 000-4 000 m2, czasem do 1 ha. Niekiedy majdan na dwie lub trzy nierówne części dzieliły fosy i wały (Dapšiai, rejon możejski). Jedna partia była większa - część mieszkalna i gospodarcza zamku, druga - dzieło fortyfikacyjne. Ówczesne grodziska zachodniolitewskie miały kilka takich budowli lub zespołów budowli fortyfikacyjnych. Budynki obronne i gospodarcze znajdowały się po tej stronie wałów. Była to długa budowla z zewnętrznym murem niemal w całości kamiennym. Górna część fortu, połączona z murem obronnym, tworzyła integralny kompleks obronny. W ww. obiektach budowlanych nie znaleziono pieców ani kominków, służyły one do przechowywania inwentarza i jako schron dla mieszkańców w razie niebezpieczeństwa. Nieco dalej od zabudowań obronno-gospodarczych, na obrzeżach majdanu, stały domy mieszkalne, gospodarcze i domy rzemieślników. W takich zameczkach na stałe mieszkała jedynie starszyzna plemienna, książęta i ich żołnierze.
Większość ludności mieszkała na terenie podgrodzia i w osadach nieco oddalonych od grodu, nieraz były dość rozbudowane (2-5 ha; Imbarė, rejon kretyngański). Osady te otaczały drewniane palisady i wały. Budynki są na planie kwadratu, miały piece, ale nie miały podłóg. Ściany były pokrywane tynkiem glinianym.
ŹRÓDŁA UTRZYMANIA
Rolnictwem i hodowlą zwierząt starożytni Litwini i ich przodkowie trudnili się już od epoki neolitu. Wraz z rozwojem tych dwóch gałęzi gospodarki zmalało znaczenie łowiectwa, które przez długi czas było głównym źródłem utrzymania. W poszczególnych okresach gałęzie te były dominujące naprzemiennie. Począwszy od wczesnej epoki żelaza rolnictwo i hodowla zwierząt stały się głównymi zajęciami ówczesnej ludności, łowiectwo schodzi na dalszy plan.
Rolnictwo. Plemiona bałtyckie rolnictwo zaczęli uprawiać pod koniec III tysiąclecia p.n.e. - w późnym neolicie. Najstarsze narzędzia i uprawy znaleziono na litewskim wybrzeżu (Święta). Wschodni Bałtowie rolnictwem zaczęli się trudnić znacznie później, w późnej epoce brązu (VI-V w. p.n.e.).
W pierwszych wiekach n.e. głównym zajęciem plemion bałtyckich było rolnictwo, głównie hodowla zwierząt. Ówczesne osady rozrastały się w kierunku otaczających je lasów, drzewa wycinano chcąc pozyskać węgiel drzewny do wytopu żelaza oraz zwiększyć powierzchnię pastwisk i pól uprawnych. O znaczeniu wycinki lasów i obróbki drewna w życiu codziennym ówczesnych świadczą znaleziska w grobach mężczyzn: siekiery i narzędzia do obróbki drewna (ciesaki, szpikulce, dłuta).
W okresie wędrówek ludów kontynuowano produkcję rolną na własne potrzeby Ówczesna społeczność żyła w małych wioskach. Dominującą formą uprawy był system żarowy, równolegle zaś - dwupolówka.
Wiedzy o poziomie ówczesnego rolnictwa dostarczają narzędzia używane do uprawy roli i zbioru plonu. Radła i lemiesze nie są częstymi znaleziskami, były one bowiem eksploatowane aż do całkowitego zużycia, nie było też zwyczaju umieszczania narzędzi rolniczych w grobach. Na terenach zamieszkiwanych przez Bałtów znane są obecnie tylko dwa groby, w których odkryto drewniane radła z żelaznym lemieszem (Szwajcaria, Polska i Uošeniekai, Łotwa). Nieco więcej żelaznych lemieszy znaleziono w warstwach kulturowych litewskich i łotewskich grodzisk IX-XI-wiecznych.
Inne narzędzia rolnicze są napotykane częściej. Są to głównie siekiery, które do grobów męskich wkładały wszystkie bez wyjątku plemiona. Siekier używano do wycinki lasu w systemie żarowym. W okresie wędrówek ludów w różnych regionach używano zarówno siekier tulejkowych, jak i obuchowych. W zachodniej części regionu bałtyckiego używano głównie siekier tulejkowych, we wschodniej zaś - obuchowych. Na przełomie I i II tysiąclecia pojawiła się nowa, udoskonalona siekiera obuchowa o szerokim ostrzu.
Kolejną ważną grupą narzędzi rolniczych były motyki, którymi kobiety spulchniały glebę. Są najczęściej napotykane w Semigalii, gdzie panował zwyczaj umieszczania motyki w grobach kobiecych. Wszystko wskazuje na to, że to od Zemgalów zwyczaj ten przejęła ludność auksztocka i Zelowie, chociaż ci ostatni - w dużo mniejszym stopniu.
Już w pierwszych wiekach n.e. do zbierania plonów i koszenia trawy używano sierpów. W okresie wędrówek ludów były one bardzo różne, przypominały wówczas noże z zakrzywionym trzpieniem. Niektóre z nich miały zakrzywione ostrze i głownię w kształcie łuku. Takich sierpów od V wieku używano na terenach zamieszkanych przez Litwinów, ludność auksztocką i Zelów. Na przełomie VIII i IX w. kształt sierpów uległ zmianie: były one większe, ostrze jeszcze bardziej wygięte w łuk, pojawiają się na nich ząbki. Takie sierpy były używane na terenie całej Litwy, z wyjątkiem etniczno-kulturowego obszaru kurońskiego, gdzie przeważały kosy. Plemiona bałtyckie kos zaczęły używać w pierwszych wiekach n.e., niemal niezmienny kształt zachowały one przez I tysiąclecie i początek II tysiąclecia. Kosy powszechnie występowały na ziemiach kurońskich i zemgalskich, gdzie zwyczajem było umieszczanie ich w grobach męskich.
W okresie wędrówek ludów i późniejszym uprawiano niemal wszystkie znane nam dzisiaj zboża (jęczmień, pszenicę, owies, żyto, proso) i rośliny strączkowe (groch, fasolę, soczewicę), a także rzepę i len. Na przełomie I i II tysiąclecia zaczęto stosować dwupolówkę, kiedy to jedno pole obsiewano zbożem jarym lub ozimym, a drugie ugorowano. W IX-XI w. zaczęto stosować trójpolówkę, polegającą na tym, że uprawiane są tylko dwa z trzech pól, a trzecie ugoruje; jedno pole obsiewano zbożem ozimym, drugie - zbożem jarym. W tym czasie ludzie żywili się głównie produktami rolnymi.
Hodowla zwierząt. Poziom i zakres hodowli zwierząt można ocenić na podstawie kości zwierząt znajdowanych w grodziskach i osadach. Kości zwierząt domowych przeważają w warstwach kulturowych grodzisk i osad już w okresie wędrówek ludów. Różnorodność zwierząt gospodarskich jest dla nas źródłem wiedzy o pozyskiwaniu mięsa i mleka. Dostępny na Litwie materiał archeologiczny pozwala na stwierdzenie, że podstawę stada stanowiła rogacizna. W dalszej kolejności plasują się świnie, następnie zaś - małe zwierzęta rogate, które były przydatne pod każdym względem: nie tylko dostarczały wełny, futra, mięsa i mleka, ale także były mniej wymagające. Duże zwierzęta rogate nie tylko dostarczały mięso i mleko, ale z ich pomocą, oprócz koni, orano również ziemię. W IX-XI w. w części środkowej Litwy pojawiły się cmentarzyska koni, co świadczy o tym, że konie zajmowały w życiu ludzi coraz ważniejsze miejsce – nie tylko służyły do orania, ale również udawano się z nimi na wojnę, z kolei ich mięso nadawało się do jedzenia.
W I tysiącleciu i na początku II tysiąclecia hodowla zwierząt i rolnictwo były na Litwie niemal nierozerwalnie związane. Ówcześni, jeśli chcieli zapewnić źródło utrzymania i dodatkowe produkty, musieli uprawiać i jedno, i drugie.
Działalność pomocnicza: łowiectwo, rybołówstwo, pszczelarstwo. Oprócz głównej działalności, jaką było rolnictwo i hodowla zwierząt, mieszkańcy prowadzili działalność pomocniczą: łowiectwo, rybołówstwo i pszczelarstwo. Niemal przez całe I tysiąclecie łowiectwo pozostawało ważną pomocniczą działalnością gospodarczą, jego znaczenie gwałtownie zmalało na przełomie I i II tysiąclecia. Świadczy o tym stosunek kości zwierząt domowych i upolowanych. Kości zwierząt dzikich nie stanowią nawet 10% ogółu znalezionych kości. Polowano głównie na dużą zwierzynę łowną (łosie, jelenie i dziki), co dowodzi faktu, że na zwierzęta polowano w celu uzupełnienia zasobów mięsa. W mniejszym stopniu polowano na zwierzęta futerkowe, takie jak bobry, dziki, świstaki i wiewiórki. W tym okresie zaczęto intensywniej polować na zwierzęta futerkowe - ich drogocenne futro staje się przedmiotem handlu.
Narzędzia łowieckie ewoluowały powoli. W okresie wędrówek ludów pozostają takie same, co wieki temu: włócznie i strzały. Ponadto używano pułapek, sideł i sieci.
Istotną dziedziną aktywności ówczesnej ludności było również rybołówstwo. Na jego temat posiadamy jednak niewiele danych. Grody i osady zwykle budowano na brzegach rzek i jezior, tak więc ryby były dodatkowym źródłem pożywienia dla ludzi. Narzędzia i metody połowu ryb na przestrzeni wieków prawie nie uległy zmianie. Zmieniły się jedynie materiały, z których były wykonywane. Na terenie grodów, w warstwach kulturowych IX-XI-wiecznych występują żelazne osęki wędkarskie i haczyki, kamienne i gliniane obciążniki do sieci. Ryby łowiono za pomocą sieci, pułapek, wędek i osęk.
Na przełomie I-II tysiąclecia jedną z działalności pomocniczych było pszczelarstwo, głównie bartnictwo. Znaczenie i popyt na produkty pszczelarskie z biegiem czasu rosły: wosk był potrzebny do produkcji ozdób, był dodatkowo jednym z najważniejszych przedmiotów handlowych, miód z kolei spożywano, dodawano do napojów i w produkcji leków. Wszystko wskazuje na to, że, tak jak wcześniej, dodatkowym źródłem pożywienia pozostało zbieranie jagód, orzechów, grzybów oraz dzikich owoców.
RZEMIOSŁA
Rodzaje uprawianych rzemiosł zależały nie tylko od specjalizacji działalności społeczności, ale także od zróżnicowania majątkowego. Tych rolników, który generowali więcej produktów niż sami spożywali, stać było na bardziej wyszukane i droższe ozdoby, broń i narzędzia. Z uwagi na niewielki rozmiar społeczności w krajach bałtyckich procesy te zachodziły powoli. Dużo więcej, w porównaniu z wcześniejszym okresem, wyrobów żelaznych, mosiężnych, srebrnych i posrebrzanych archeolodzy odkrywają na cmentarzyskach, w osadach i skarbcach dopiero ze schyłkowego okresu epoki żelaza. W IX-XI w. rzemieślnicy byli już w stanie wyprodukować taką ilość wyrobów, której wystarczało do zaspokojenia potrzeb nie tylko własnej społeczności, dlatego kształty wyrobów znalezionych w różnych zabytkach archeologicznych są podobne, nieraz nawet identyczne. Rzemieślnicy osiedlali się w pobliżu zamków i osad, które z biegiem czasu przekształciły się w ośrodki rzemieślnicze i handlowe.
Wydobycie żelaza i kowalstwo. Wyroby z żelaza są ludności zamieszkującej niegdyś terytorium Litwy znane już od wczesnej epoki żelaza. Prawdopodobnie już wtedy zaczęto produkować wyroby z lokalnych surowców, tym niemniej za prawdziwy początek metalurgii należy uznać pierwsze dziesięciolecia n.e., kiedy masowo zaczęto wytapiać żelazo z rudy darniowej. Jedynym źródłem żelaza na Litwie był tzw. rudawiec, który występuje na całym obszarze. Rudę wydobywano na terenach podmokłych. Przed wytopem była myta, suszona, kruszona i wypalana. W ten sposób pozyskiwano metal. Dowodem są pozostałości dymarek i żużel metalurgiczny. Pozostałości dymarek znaleziono w grodziskach (Wysoki Dwór, rejon trocki; Paplienija, rejon telszański) i osadach (Lieporiai, m. Szawle). Najlepiej zachowała się dolna część pieców dymarkowych - podstawa, na której ustawiano wykonaną z gliny nadbudowę w formie cylindra. Żużel z wytopu żelaza występuje w wielu miejscach, zwłaszcza w warstwach kulturowych osad.
Historycy są zdania, że w okresie wędrówek ludów żelazo wytapiali i przedmioty z niego wykuwali ci sami rzemieślnicy. Chociaż nie można wykluczyć również tego, że każda społeczność wytwarzała własne żelazo, a kowale, którzy wykuwali niezbędne narzędzia i broń, mogli być przybyszami. W późnej epoce żelaza obróbka metali, po tym, gdy ostatecznie oddzieliła się od rolnictwa, stała się głównym źródłem utrzymania dla określonej grupy mieszkańców.
W V-VIII w. na Litwie używano około 30 różnych wyrobów z żelaza. Ówcześni znali już i stosowali wszystkie istniejące technologie produkcji ww. artykułów. W IX-XI w. największym osiągnięciem technologicznym w dziedzinie kowalstwa była produkcja stali damasceńskiej, które, jak się przypuszcza, pochodzi od ludów germańskich. Jest to odmiana wysokiej jakości stali o wzorzystej fakturze uzyskiwanej poprzez spawanie kawałów stali o różnej zawartości węglika lub wstążek w jeden pręt. Stal damasceńską wykorzystywano głównie do wykuwania lanc, w mniejszym stopniu - również mieczy.
Na podstawie ilości wyrobów żelaznych można założyć, że każda większa osada miała własnego kowala, który zajmował się produkcją narzędzi rolniczych i innych wyrobów żelaznych przeznaczonych do użytku domowego. Należy nadmienić, że w V-IX w. kowale byli równolegle rolnikami, którzy część czasu spędzali na uprawie roli i pracowali wraz z innymi członkami społeczności. Na Litwie kowale zaczęli wyodrębniać się od rolników i wytwórców żelaza w XI-XII w. W późnej epoce żelaza, po ostatecznym oddzieleniu się rzemiosł, miejscowi kowale produkowali niemal wszystko - broń, biżuterię, narzędzia.
OBRÓBKA METALI NIEŻELAZNYCH, JUBILERSTWO
Plemiona bałtyckie zajmowały się nie tylko obróbką żelaza i kowalstwem, ale również wytapiały metale nieżelazne i wytwarzali z nich artykuły. Ówczesny poziom i zakres produkcji ozdób można określić na podstawie licznych znalezisk na cmentarzyskach. Upiększenia były głównie wykonywane z mosiądzu, cyny, srebra i bardzo rzadko złota. Składniki mosiądzu nie uległy zmianie przez całą epokę żelaza: miedź, cynk, cyna lub ołów, zmieniały się jedynie proporcje. Bałtowie wypracowali wyjątkowy styl ozdób, który całkowicie różnił się od sąsiednich. Fakt ten dowodzi, że jubilerzy byli lokalnymi rzemieślnikami.
W odróżnieniu do obróbki żelaza, metalurgia metali nieżelaznych i jubilerstwo były powiązane z handlem. Metale nieżelazne w krajach bałtyckich nie występują. Importowano je w postaci pręcików z kopalń środkowoeuropejskich zlokalizowanych w Karpatach i Alpach. Piece do topienia metali nieżelaznych nie zmieniały się niemal przez cały okres ich wytopu. W okresie wędrówek ludów ozdoby z mosiądzu w większości odlewano, w tym celu używano jednorazowych form glinianych. Ta forma produkcji ozdób wymagała jednak zużycia większej ilości surowca, bardzo często zdarzały się wyroby wadliwe, dlatego metale nieżelazne obrabiano również na inne sposoby, np. kuto i rozciągano je. Wykuwano różnorodne bransolety paskowe i masywne, zapinki podkowiaste, wisiorki, okucia i tarczki, które były elementami zdobiącymi mosiężne upiększenia, a także okucia na pochwy noży bojowych i miecze. Z wykutego i rozciągniętego drutu o różnej grubości wykonywano otwarte naszyjniki i pierścienie, cieniutkimi drucikami owijano rękojeści mieczy i noży. Swoje dzieła jubilerzy wykańczali szlifując, nitując, lutując, prasując, obracając drut wokół własnej osi, grawerując.
Około połowy I tysiąclecia ozdoby zaczęto produkować na miejscu, wykonywano je z surowców srebra. Zakres ich produkcji zwiększył się w V-VII w. Obok ozdób srebrnych w grobach występują również upiększenia wykonane z mosiądzu. Ozdoby srebrne poprzedzają upiększenia posrebrzane i pokryte płytkami srebra. W procesie srebrzenia składnikiem niezbędnym jest cyna, który to metal importowano wraz ze srebrem.
We wszystkich epokach cechą charakterystyczną ozdób bałtyckich jest bogata ornamentyka, zwłaszcza wzory geometryczne. Zdobienia wykonywali za pomocą specjalnych narzędzi, m.in. frez i spiczastych dłutek. Ornament składa się zazwyczaj z przecinających się linii, rombów, trójkącików, ornamentów rytych, kółek, oczek, kropeczek lub ich grup.
Wyrobów jubilerskich znaleziono sporo, jednakże narzędzi, za pomocą których zostały one wykonane - niewiele. Są to tygle do topienia metalu, czerpaki do jego wylewania, formy, szczypce, kowadła, młotki i dłutka.
RZEMIOSŁO DOMOWE
Garncarstwo – to jedna z najważniejszych gałęzi gospodarki, która przebyła bodajże najdłuższą drogę rozwoju - od neolitu, kiedy pojawiły się pierwsze ręcznie formowane garnki ze spiczastym dnem, do wynalezienia koła garncarskiego. Przez długi czas kobiety na Litwie, podobnie jak w innych krajach, wyrabiały naczynia ręcznie. W gospodarstwie garnki były używane do przechowywania zapasów, gotowania i jedzenia. Kształt i jakość garnków zależały od przeznaczenia.
W epoce żelaza metody wytwarzania ceramiki niewiele się zmieniły.
W początkowej fazie epoki żelaza kształty garnków były takie same jak w epoce brązu. W tym okresie ceramika na ziemiach bałtyckich bardzo się upodobniła. W pierwszych wiekach naszej ery na Litwie i Łotwie pojawiają się naczynia o chropowatej powierzchni (zewnętrzna strona uformowanego i suchego naczynia była obrzucana gliną, co powodowało, że powierzchnia stawała się chropowata). Garnki różnią się rozmiarem, mają słabo wyprofilowane ścianki, nie mają uchwytów, są zwykle pozbawione ozdób i słabo wypalone. Garnki o gładkiej powierzchni występują rzadziej. Do masy glinianej dodawano domieszkę granitową.
Poruszając temat przeznaczenia garnków, należy wyróżnić ceramikę rytualną, którą składano do grobu zmarłego. Jest to przede wszystkim tzw. ceramika miniaturowa znajdowana na litewskich cmentarzyskach nadmorskich z epoki żelaza. Od X wieku w grobach ciałopalnych kultury kurhanów wschodniolitewskich występują również garnki toczone.
Zgromadzone do tej pory dane pozwalają na stwierdzenie, że w okresie wędrówek ludów garncarzy rzemieślników jeszcze nie było, naczynia rodziny wytwarzały same, na własne potrzeby. W IX-XI w. ceramikę lepioną ręcznie, która dominowała przez całe I tysiąclecie, stopniowo zastępowały naczynia toczone. Oznaki tej zmiany są widoczne na przykładzie garnków lepionych ręcznie, ale już poddanych wstępnemu toczeniu. Ponadto pojawiają się garnki lepione z ornamentyką typową dla ceramiki toczonej. Badania wykazały, że koło garncarskie sprowadzono na Litwę około X wieku dwoma szlakami: do wschodnich regionów Litwy dotarło ono od sąsiednich Słowian wschodnich, a do regionów zachodnich – od Słowian zachodnich za pośrednictwem plemion pruskich i jaćwieskich. Występują różne formy i ornamentyka wczesnej ceramiki toczonej. Ceramika w części wschodniej Litwy charakteryzuje się wzorem ułożonym z gładkich lub falistych linii w górnej części naczynia. Naczynia znalezione w zachodniej części Litwy zdobią stempelki w kształcie grzebyka lub kółeczka.
Ceramika toczona wskazuje na nowy poziom rozwoju gospodarczego. To właśnie za jej sprawą garncarstwo z rzemiosła domowego urosło do rangi odrębnego fachu. W tym okresie pojawiają się rzemieślnicy, którzy wyrabiają garnki nie tylko na własny użytek, ale także na sprzedaż.
Z gliny były ponadto wykonywane przęśliki wrzecion, foremki, tygle i inne narzędzia do wytopu metali nieżelaznych.
Obróbka drewna. Już od czasów starożytnych drewno było szeroko stosowane, m.in. do wytwarzania narzędzi rolniczych lub ich elementów, tym niemniej do naszych czasów drewnianych przedmiotów przetrwało niewiele. Najczęstszym znaleziskiem są narzędzia do obróbki drewna. Z drewna wykonywano trzony do żelaznych narzędzi i rękojeści broni. Od pierwszych wieków naszej ery narzędzia do obróbki drewna ewoluowały nieznacznie. Głównym narzędziem do obróbki drewna była siekiera. Używano również noży, dłut, dłutek, ciesaków, tłuków kamiennych, strugów itd. Narzędzia te występują zarówno w warstwach osadniczych, jak i w pojedynczych grobach. Być może zostały one umieszczone w grobach snycerzy, którzy musieli być w każdej społeczności.
Rogownictwo. Do różnych celów nadal używano kości, ale, już poczynając od okresu wędrówek ludów - w znacznie mniejszym stopniu. Z kości wykonywano uchwyty do małych narzędzi, grzebienie, igły i dudki. W okresie wędrówek ludów coraz częściej z rogu wytwarzano rogi do picia.
Obróbka bursztynu. Bursztyn od zawsze był materiałem cenionym przez jubilerów i kupców. Mieszkańcy Litwy już w neolicie wytwarzali bursztynowe wyroby i ozdoby oraz handlowali nimi z sąsiadami z północy i południa. Neolityczne artefakty z bursztynu bałtyckiego spotykane są w Estonii, obwodach nowogrodzkim i twerskim, Finlandii i Szwecji.
W epoce brązu bursztyn stał się najważniejszym przedmiotem, jaki Bałtowie wymieniali na stopy miedzi. Sporo wyrobów z bursztynu występuje na obszarach wydobycia miedzi w środkowej i południowo-wschodniej Europie, ale największe znaczenie zyskał we wczesnej epoce żelaza. Był ważnym przedmiotem handlu nie tylko w prowincjach rzymskich, ale także na ziemiach bałtyckich. W wielu zabytkach z wczesnej epoki żelaza obok artefaktów rzymskich występują ozdoby bursztynowe. Wyroby z bursztynu nosili i mężczyźni, i kobiety, i dzieci. Większość artefaktów z bursztynu znaleziono w grobach dziewczynek i kobiet. Z bursztynowych koralików często wykonywano naszyjniki, zwykle wraz z paciorkami emaliowanymi i szklanymi, nieraz towarzyszyły im mosiężne spirale. Nierzadko w grobach, głównie męskich, ale także kobiecych i dziewczęcych, występuje bursztynowy koraliczek-amulet. Ciekawostką jest to, że do tej pory nie odkryto żadnego naszyjnika z tego okresu, który byłby w całości wykonany z bursztynowych paciorków. Im dalej od morza, tym w zabytkach z wczesnej epoki żelaza bursztynu jest mniej. Poczynając od drugiej połowy V wieku, po upadku Cesarstwa Rzymskiego, obserwuje się wzrost ilości bursztynu we wszystkich zabytkach litewskich.
Przędzenie, tkanie, szycie. Przędła, tkała i szyła każda rodzina, bowiem w tamtych czasach było to koniecznością. Pozostałości dawnej odzieży w grobach występują sporadycznie, ale są to znaleziska nader skąpe. Na ich podstawie można stwierdzić, że odzież lnianą szyto ściegiem dwunitkowym, wierzchnią odzież wełnianą – czteronitkowym. Odzież tkano na krosnach pionowych aż okresu przedrzymskiego. Dużo częściej w grobach występują narzędzia do wytwarzania odzieży: igły, wrzeciona. Nożyczki są artefaktem bardzo rzadkim. Igły wykonywano z brązu i żelaza, wrzeciona zaś - z gliny, kamienia i, rzadziej, z bursztynu. Gliniane wrzeciona są dobrze wypalone, kamienne wytwarzano z miękkiego piaskowca. Zazwyczaj mają one kształt podwójnie ściętego stożka i cylindra, czasami zdobią je dołki tworzące przecinające się linie, wzór siateczki lub rzędy równoległych linii poziomych. W warstwach kulturowych XI-wiecznych grodzisk występują również przęśliki tkackie z łupku. Były one sprowadzone ze starej Rusi.
Tkano nie tylko tkaniny, ale również pasy. Narzędzia do ich wykonywania odkryto w grobach kurońskich. Pasy były również wyplatane. Nici kolorowano za pomocą barwników roślinnych, z których uzyskiwano kolory niebieski, czerwony, żółty i brązowawy. Odzież wykonywano również z futra i skóry. Skórzane były ponadto elementy pasów, w tym noszonych przez ramię, butów, pochew na noże bojowe i miecze oraz elementy uprzęży.
HANDEL
Ważną rolę w życiu dawnego społeczeństwa litewskiego odgrywał handel i szlaki handlowe. Handlowano we wszystkie czasy, różniły się jedynie interesy handlowe. W epokach kamienia i brązu głównym przedmiotem handlu były surowce: na początku epoki - krzemień i bursztyn, w epoce brązu - miedź, cynk, cyna, broń i ozdoby z brązu, zaś we wczesnej epoce żelaza - żelazo i jego produkty. Poprawa warunków życia nastąpiła po tym, gdy Bałtowie nauczyli się samodzielnie wydobywać żelazo z rudy darniowej, dlatego zaczęli zwracać uwagę na przedmioty luksusowe, np. srebro, emalia i wyroby szklane.
Epoka kamienia. W epoce tej głównym surowcem do produkcji narzędzi był krzemień. Na Litwie złoża dobrej jakości krzemienia występują wyłącznie w części południowej i południowo-wschodniej kraju, dlatego mieszkańcy dzisiejszej Estonii, Łotwy i północnej Litwy wysokojakościowy krzemień sprowadzali z południowej Litwy i północno-zachodniej Białorusi. W okresie neolitu do wschodniej Łotwy i Litwy z miasta Wałdaj zaczęto sprowadzać czarny i żółty krzemień. Handel bursztynem nasilił się w neolicie. Z północnymi sąsiadami handlowano bursztynowymi ozdobami, importowano zaś wyroby z łupka zieleńcowego.
Epoka brązu. Pierwszym metalem, który około 1800 p.n.e. dotarł na ziemie zamieszkane przez Bałtów, był brąz cynowy. Wyroby z mosiądzu na terytorium Litwy są spotykane na stanowiskach pochodzących z XVI wieku p.n.e., aczkolwiek niemal wszystkie bez wyjątku wyroby metalowe w epoce brązu i wczesnej epoce żelaza były odlewane z brązu cynowego. Stopy mosiądzu stały się powszechne na naszych ziemiach i w całym regionie bałtyckim na początku wczesnej epoki żelaza, tj. około 10-40 n.e. Naukowcy są zdania, że pierwsze wyroby z mosiądzu, takie jak siekiery i ozdoby, pochodziły ze środkowoeuropejskich kopalń miedzi. Głównym przedmiotem wymiany Bałtów był bursztyn. Wiele wyrobów wykonanych z tego surowca znaleziono na terenach kopalń miedzi w Europie środkowej i południowo-wschodniej. Już wkrótce obróbki stopów miedzi nauczyli się lokalni bałtyccy metalurdzy, dlatego do regionu bałtyckiego zaczęto sprowadzać pręciki ze stopów miedzi, z których lokalni rzemieślnicy produkowali broń, narzędzia i ozdoby (mosiężne siekiery typu tautušiai, długie wąskie czekany typu Nortycken, duże groty włóczni z szerokimi występami, szpilki, kabłączki skroniowe itd.).
Najwcześniejsze wyroby z żelaza na ziemiach bałtyckich pojawiają się około VII wieku p.n.e. Wszystkie są importowane. Wyroby żelazne sprowadzano do regionu bałtyckiego prawdopodobnie tymi samymi szlakami handlowymi, co stopy miedzi. We wczesnej epoce żelaza Bałtowie zaprzestali importu żelaza, zaczęli bowiem wytapiać je z lokalnej rudy darniowej.
Wczesna epoka żelaza. W tym okresie Bałtowie zaczęli sprowadzać towary luksusowe i metale szlachetne. Srebro dociera na terytorium Litwy już w I-II w. Głównym partnerem handlowym staje się Cesarstwo Rzymskie. W I-IV w. funkcjonuje tzw. szlak bursztynowy, łączący Bałtów z Półwyspu Sambijskiego z Cesarstwem Rzymskim. Szlakiem tym transportowano prawdopodobnie nie tylko bursztyn, ale także futra zwierzęce, skórę, miód i wosk. W zamian, w ramach wymiany, z prowincji rzymskich na ziemie bałtyckie sprowadzano monety mosiężne, srebrne i złote, naczynia z mosiądzu, puchary ze szkła, ceramikę, naszyjniki ze szkła i emalii, ozdoby wykonane z mosiądzu, srebra, pozłacane i emaliowane, rzymskie miecze oraz surowce do produkcji srebra i miedzi.
W życiu mieszkańców wybrzeża bałtyckiego istotną rolę odgrywała również droga morska. Był to szlak handlowy łączący ich z prowincjami rzymskimi Galia i Nadrenia, skąd rzymskie statki płynęły wokół Półwyspu Jutlandzkiego do Wisły i Odry, a, być może, docierały nawet do ujść Niemna i Dźwiny.
Z kolei wschodnie szlaki wodne biegnące wzdłuż rzek Prut, Dniestr, Południowy Bug i Dniepr były kanałami łączącymi z miastami na północnych wybrzeżach Morza Czarnego. Dla plemion bałtyckich najważniejszym szlakiem był Dniepr. Ważną rolę w rozwoju wewnętrznego handlu odegrały rzeki Niemen, Wilia, Niewiaża, Dubissa, Jura i Minia.
We wczesnej epoce żelaza kontakty handlowe nawiązano również z południową Skandynawią i bałtyckimi plemionami ugrofińskimi: na ich terenach znaleziono wyroby typowe dla bałtyckich plemion na Litwie (otwarte naszyjniki o stożkowych końcówkach, zapinki schodkowe, okrągłe, ażurowe i rozetowe).
Litewscy Bałtowie utrzymywali również kontakty z plemionami bałtyckimi na wschodzie. Zdaniem naukowców, to właśnie od wschodnich plemion bałtyckich ludność litewska przejęła szpilki typu laseczkowatego.
Okres wędrówek ludów. Po upadku Cesarstwa Rzymskiego, które było głównym partnerem handlowym, handel w V-VI w. skurczył się, ale nie zanikł całkowicie, zmienił się jedynie kierunek handlu: z południowego i południowo-zachodniego na północny i północno-zachodni. W tym okresie nasilił się handel z Europą zachodnią i Skandynawią. Ważnym szlakiem handlowym pozostaje Niemen. Jego dolnym odcinkiem docierają na Litwę metale nieżelazne, nowa broń, towary luksusowe i inne wynalazki. Bursztyn, główny bałtycki towar eksportowy, zaczyna przyciągać zainteresowanie germańskich możnowładców.
Głównym towarem importowanym pozostają metale nieżelazne - miedź, cynk, cyna, ołów, srebro. Handel i wymiana odbywa się dwukierunkowo, pomiędzy sobą nawzajem i z sąsiadami. Handel między plemionami bałtyckimi należałoby nazywać wymianą, bowiem w tym okresie przeważa handel wymienny, mimo że szlachta plemienna mogła już płacić srebrem lub pieniędzmi, które w tym czasie były w obiegu, lub ich odpowiednikami - futrami lub bursztynem. Towarami wymiennymi były wosk, skóra i produkty rolne.
Najważniejszym przedmiotem w wymianie międzyplemiennej stał się bursztyn, bowiem ozdoby wykonane z niego nosiły i litewskie przedstawicielki płci pięknej, i kobiety łatgalskie, a także zelowskie, auksztockie i innych plemion. We wcześniejszych okresach bursztyn był głównie wysyłany do prowincji rzymskich, z kolei w okresie wędrówek ludów coraz częściej występował w grobach kobiet również z innych plemion bałtyckich. Bursztyn sprowadzano z ziem kurońskich, podczas gdy futra, stopy żelaza i niektóre ozdoby na obszar nadmorski przywożono z terenów zalesionych, dlatego niekiedy w grobach można znaleźć ozdoby lub broń, która nie jest charakterystyczna dla danego obszaru.
Więcej wiemy o handlu z bardziej odległymi krajami. Znaleziska można podzielić na kilka grup: broń, odzież żołnierska, rogi do picia i ozdoby. W V-VI. wyjątkowo intensywnie handlowano bronią. Było to prawdopodobnie spowodowane zawirowaniami w Europie środkowej. Najwcześniejsze importowane miecze z tego okresu pochodzą z V wieku i zostały odkryte w tzw. grobach książęcych w miejscowościach Krikštonys i Taurapilis. Oprócz mieczy znajdowane są również sprowadzone umba (część tarczy). Mężczyźni nosili również importowane ostrogi. Historycy są zdania, że są one dziełem rąk rzemieślników z Turyngii. Najwcześniejsze srebrne i mosiężne okucia rogów do picia również nie są dziełem lokalnych rzemieślników, pochodzą ze Skandynawii.
Ozdobami handlowano przez cały okres wędrówek ludów. Najwięcej importowano szklanych naszyjników, choć, w porównaniu z wczesną epoką żelaza, jest ich dużo mniej. Wszystkie szklane naszyjniki były importowane, bowiem Bałtowie nie posiadali warsztatów szklarskich. Naszyjniki były wówczas wykonywane nie tylko ze szklanych paciorków. Naszyjniki szklane i emaliowane nie tylko sprowadzano, ale również na miejscu wykonywano korale z bursztynu czy mosiężne spirale. W tym okresie największą popularnością cieszyły się korale ze szkła w kolorze niebieskim, choć noszono również koraliki w kolorze zielonkawym, żółtawym i, dużo rzadziej - czerwonym i czarnym. Najmniej korali występuje w grobach VI-VII-wiecznych. Najwyraźniej w tym czasie zaprzestano ich produkcji w starych ośrodkach. Sprowadzane były również niebieskie szklane oczka, których używano do ozdabiania główek szpilek i wisiorków.
Na obszarze między Wisłą a Pasłęką znaleziono 7 skarbców zawierających artefakty z okresu wędrówek ludów, w tym wyroby ze złota - monety i ozdoby, które, jak przypuszczają naukowcy, są pochodzenia skandynawskiego.
U schyłku okresu bardzo ważnymi ośrodkami handlu stały się Gotlandia i Dźwina, którą łatwo można było dotrzeć do Dniepru i Morza Czarnego. W handel ten zaangażowały się również plemiona bałtyckie zamieszkujące tereny obecnej Litwy. Litewskie rzeki, zwłaszcza Niemen, stały się ważnymi szlakami wodnymi, ożywił się handel z zalesionymi regionami Litwy.
Plemiona bałtyckie sprowadzały nie tylko metale nieżelazne, ale również towary codziennego użytku, z których najważniejszym była bodajże sól. Sprowadzano ją z Pomorza, doliny rzecznej Parsęty, drogą morską, a następnie - rzekami i lądem na Litwę.
Chociaż handel i wymiana w okresie wędrówek ludów rozwinęły się i objęły cały obszar zamieszkany przez Bałtów, w tym okresie handel nie stał się jeszcze działalnością gospodarczą sensu stricto. Nie napotkano do tej pory grobów z wagami i odważnikami pochodzącymi z okresu wędrówek ludów. Z kolei w grobach plemion germańskich takie artefakty występują.
Okres przedrzymski. Najwięcej informacji o tym, jak wyglądał handel prowadzony przez plemiona bałtyckie w IX-XI w., dostarczają znaleziska archeologiczne: importowane przedmioty, stopy srebra, surowiec na mosiądz i srebro, wagi i odważniki, a także numizmaty, np. monety arabskie i kilka zachodnioeuropejskich denarów.
Korale z kolorowego szkła pochodzące z okresu przedrzymskiego występują głównie na zachodzie Litwy, chociaż pojedyncze okazy archeolodzy znajdują również na wschodzie kraju. W tej grupie ozdób wyróżniają się drobne koraliki okrągłe lub w kształcie podwójnie ściętego stożka w kolorach niebieskawym i zielonkawym. Całych korali nie tworzą, występują głównie pojedynczo lub jako elementy korali obok innych szklanych paciorków. Takie korale znaleziono na Łotwie i na obszarach zamieszkanych niegdyś przez Słowian. Badania wykazały, że ta forma naszyjnika z kolorowego szkła przybyła na ziemię bałtyckie najprawdopodobniej z Bizancjum lub Egiptu. Stamtąd importowano również naszyjniki w kolorach czarnym i czerwonym, a także złotym i srebrnym. Najwięcej znaleziono ich w zachodniej części Litwy. Naszyjniki wykonywano również z muszli porcelanek, które z Malediwów (Ocean Indyjski) sprowadzali i w całym świecie wschodnim rozpowszechnili kupcy arabscy. Na ziemie bałtyckie dotarły one przez Bliski Wschód, Wołgą, Dnieprem, Wisłą i Dźwiną. Zdaniem znawców tematu, niektóre porcelanki dotarły na Litwę z Łotwy, gdzie szczyt ich popularności przypada na IX-XIII w.
W okresie przedrzymskim ludność zamieszkująca tereny Litwy pozyskiwała surowce mosiężne głównie z południowej części regionu naddunajskiego i Europy zachodniej. Mosiądz importowano w postaci pręcików, które pod względem kształtu i wagi były bardzo podobne do srebrnych. W tym okresie znacząco nasiliła się produkcja wyrobów nie tylko mosiężnych, ale też srebrnych i posrebrzanych. Wschodnia część regionu bałtyckiego zaopatrywała się w srebro głównie w kopalniach zachodnioeuropejskich. Od połowy I tysiąclecia srebro sprowadzano na Litwę również ze Skandynawii. Od końca VIII wieku srebro trafiało do Europy ze świata arabskiego w postaci srebrnych monet arabskich. W IX wieku dotarły one również do regionu bałtyckiego. Arabskie dirhamy trafiały do krajów bałtyckich i innych części Europy w postaci posiekanych monet. Świadczy to o tym, że były one używane nie tylko jako środek płatniczy, ale także jako surowiec do produkcji srebrnych wyrobów.
Ważnym pośrednikiem w stosunkach handlowych z Zachodem była dla plemion bałtyckich Skandynawia. Za pośrednictwem Skandynawów towary były transportowane do krajów bałtyckich drogą morską, rzeczną i lądową. Jednym z najważniejszych towarów sprowadzanych ze Skandynawii i innych krajów zachodnioeuropejskich była broń. Importowano głównie miecze. Była to oręż używana przez warstwy wyższe społeczeństwa. Miecze na ziemie bałtyckie były sprowadzane z kilku ośrodków produkcyjnych: Nadrenii i Skandynawii. Nadrenia było w tym czasie ważnym ośrodkiem produkcji mieczy, gdzie produkowano ostrza mieczy, niekiedy z napisem ULFBERHT. Na ziemiach bałtyckich znaleziono do tej pory około 50 mieczy z inskrypcjami na ostrzach. Historycy są zdania, że miecze te sprowadzili na Litwę z Nadrenii kupcy gotlandzcy. Niewątpliwie wikińskiego pochodzenia są miecze sprowadzone ze Skandynawii - są zdobione w stylu skandynawskim, mają plecione wzory i motywy zwierzęce.
Oprócz mieczy na Litwę sprowadzano również groty włóczni. Ich pióra są długie, wąskie, pochwy zdobią ornamenty sklepione. Pochodzą z okresu od końca VIII wieku do początku XI wieku. Zdaniem naukowców, groty te sprowadzono do krajów bałtyckich ze Skandynawii, gdzie były powszechnie używane przez wikingów.
Z zagranicy sprowadzano również topory bojowe o ostrzu w kształcie wachlarza. Część z nich została wykuta przez lokalnych rzemieślników z wzorców importowanych, przejmując ich kształt i technologię. W krajach bałtyckich znaleziono do tej pory około 200 takich toporów. Pochodzą prawdopodobnie ze Skandynawii. Były jednym z głównych elementów uzbrojenia wikingów w XI-XIII w.
W okresie przedrzymskim handel był jednym z najważniejszych obszarów życia gospodarczego. Dowodem na to są wagi i odważniki znalezione w grobach i grodziskach. Do tej pory w 25 stanowiskach na Litwie znaleziono 56 wag. Prawie wszystkie odkryto w grobach, z wyjątkiem późniejszych, które znaleziono w Dolnym Zamku w Wilnie. Znalezione wagi są małe, składane. Składają się z mosiężnej szalki i mosiężnych miseczek przymocowanych do jej końców za pomocą mosiężnych łańcuchów lub zwykłych sznureczków. Wraz z wagami w grobach często występują mosiężne odważniki (nawet kilka), choć często znajdowane są również osobno. Odważniki są artefaktem częstszym niż same wagi. Na Litwie, na 22 stanowiskach, znaleziono 117 odważników. Zostały one wykonane z żelaza, pokryte są cienką warstwą mosiądzu, przeważają ciężarki w kształcie podwójnie ściętego stożka lub beczułki, a ich waga mieści się w przedziale od 20 do 40 g. Wagi i odważniki pojawiły się w krajach bałtyckich w X wieku, a powszechnie używane były w XI-XII w. Najwięcej grobów z wagami i odważnikami występuje na pomorzu, przy głównym szlaku handlowym. Kształt wagi w krajach bałtyckich nie różni się od tych używanych w innych krajach, odmienna jest tymczasem ornamentyka. Na podstawie charakterystycznego zdobienia wag można przypuszczać, że każdy kraj wytwarzał swoje wagi. Wagi i odważniki są elementem darów grobowych znajdowanym w bogatych grobach. Za pomocą wag z odważnikami ważono metale szlachetne, np. srebro i, niewykluczone, mosiądz, a także monety i stopy srebra, które często odpowiadały wadze większych odważników. O tym, że już wówczas istniał określony system jednostek wagi, można wywnioskować na podstawie odważników: na końcach niektórych wytłoczone są symbole oczek lub krzyżyków, które oznaczały zapewne określoną jednostkę wagi. Ustalono, że dominującym wówczas na Litwie systemem jednostek wagi był system skandynawski. Jego podstawą był mark, który był podzielony na öre i örtugi. Mark ważył 204 g, öre 25 g, a örtug 8,5 g. Kolejny istniejący system jednostek oparty był na arabskim dirhamie. Był to wówczas system dominujący w Europie wschodniej. Należy więc założyć, że w X-XIII w. systemy jednostek miary i wagi wschodnio- i zachodnioeuropejskie były kupcom w krajach bałtyckich znane.
Źródło: Program Współpracy Transgranicznej Łotwa-Litwa 2007-2013, projekt „Bałtycki Park Kulturowy” (Agencja Rozwoju Regionu Szawelskiego).