JĘZYKI BAŁTYCKIE

W pisemnym źródłach historycznych wzmianki o plemionach bałtyckich pojawiają się stosunkowo późno - dopiero w IX-XI w. Bałtów podzielono na zachodnich i wschodnich. Do Bałtów zachodnich zaliczani są Prusowie, Jaćwingowie, Kurowie, natomiast do Bałtów wschodnich - Litwini, ludność auksztocka, Żmudzini, Zemgalowie, Zelowie, Łatgalowie. Duża część plemion bałtyckich zanikła. Do dziś przetrwały jedynie narody i języki litewski (głównie potomkowie Litwinów, ludności auksztockiej, Żmudzinów) oraz łotewski (potomkowie Łatgalów). Wymieniani przez niektórych naukowców wschodni Galindowie, którzy byli swoistą „wyspą” bałtycką w otoczeniu stricte słowiańskim, zamieszkujący obszar międzyrzecza Wołgi i Oki, wcześnie się zasymilowali. Schyłek zachodnich Galindów, dawnego plemienia pruskiego, nastąpił w XIII wieku.

LITWINI

Pierwsza pisemna wzmianka o Litwie występuje w niemieckich źródłach historycznych, a mianowicie w Rocznikach Kwedlinburskich z początku XI w. Annały zawierają opis zabicia na litewskiej granicy arcybiskupa i mnicha Brunona. Litwini, podobnie jak i inne plemiona bałtyckie, w okresie pojawiania się pierwszych wzmianek w źródłach historycznych jednolitego państwa nie tworzyli – notatki odnoszą się raczej do odrębnych ziem. Jedna z nich była nazywana Litwą. Największymi obszarami zamieszkanymi wówczas przez Litwinów, które były podzielone na mniejsze ziemie, były Auksztota i Żmudź. Nazwy te odnosiły się wówczas nie do dialektów, tylko do części Litwy. Kraina auksztocka znajdowała się w części wschodniej Litwy, Żmudź zaś - w części zachodniej, za punkt odniesienia przyjmując Niewiażę i Niemen. Obszar zamieszkany przez Żmudzinów był większy niż dzisiejsze terytorium Litwy, był bardziej wysunięty na wschód, a ośrodkiem krainy były okolice wileńsko-oszmiańskie. Auksztota jest obecnie regionem niemal trzykrotnie większym niż Żmudź.

Wzmianka o Żmudzinach pojawia się w źródłach historycznych na początku XIII wieku. Pochodzi z opisu traktatu, jaki książęta litewscy zawarli z Wołyniem, gdzie wspomniani są książęta żmudzcy Erdwił i Wikint. Pierwsza wzmianka o Auksztocie pojawiła się znacznie później, bo dopiero pod koniec XIII wieku. Piotr z Dusburga w kronice wspomina o ziemiach litewskich na lewym brzegu Niewiaży.

Spośród języków bałtyckich język litewski jest mową pośrednią - w porównaniu z nieistniejącym już językiem pruskim przyjął pewne innowacje, a w porównaniu z łotewskim - zachował wiele cech dawnych. Litewski, najbardziej archaiczny z istniejących języków indoeuropejskich, zachował wiele cech projęzyka indoeuropejskiego i jest jedynym funkcjonującym językiem, który można wytłumaczyć bezpośrednio w oparciu o system wspólnych formuł indoeuropejskich.

Z archaicznych cech, które zachował język litewski, należy wymienić następujące: wolny akcent, który może padać na dowolną sylabę (mama, rašyti, mokytojas), dwa akcenty w sylabach długich (šóka: šõkis), wciąż występująca w dialektach liczba podwójna (mudu eisiva, du vilku, dvi seseri), rodzaj nijaki (gražu, šviesu) itd.

Dialekt auksztocki jest starszy, bardziej archaiczny i to właśnie on na przełomie XIX i XX wieku stał się podstawą powszechnego języka litewskiego. Dialekt żmudzki jest bardziej nowoczesny, występuje w nim więcej innowacji, większa różnorodność dźwięków, charakteryzuje się bardziej nowoczesnym akcentowaniem i stosowaniem akcentów. Większość dawnych litewskich dźwięków, a do pewnego stopnia także form, w dialekcie żmudzkim została zmieniona w większym stopniu i bardziej odbiega od starego prototypu.

Pierwszą drukowaną książką litewską jest Katekizmusa prasti žadei Martynasa Mažvydasa, opublikowana w Królewcu w 1547 r. Napisana jest w południowym dialekcie żmudzkim z pewnymi elementami auksztockimi. Istnieją również wcześniejsze litewskie zapisy rękopiśmienne – pochodzą one z początku XVI w., zostały dokonane w dialekcie auksztockim.

Prof., dr nauk hum. Genovaitė Kačiuškienė

LUDNOŚĆ AUKSZTOCKA

Nazwy litewskich i auksztockich grup plemiennych zachowały się w nazwach naszego państwa i największego dialektu litewskiego.

Ludność auksztocka dźwięki wymawia na różne sposoby. Dlatego, w związku z różnicą w wymowie dwugłosek am, an, em, en i samogłosek ą, ę, dialekt mieszkańców Auksztoty został podzielony na poddialekty. W dialekcie auksztockim wyróżnia się trzy zespoły gwarowe: wschodni, południowy i zachodni; zespół południowy już nie podlega dalszemu podziałowi. Poddialekt zachodni obejmuje dwie podgwary. Współczesna forma języka litewskiego ukształtowała się na przełomie XIX–XX wieku na bazie południowego zespołu gwarowego. Najbardziej obszerne jest narzecze wschodnich mieszkańców Auksztoty: ma aż 6 grup dialektalnych.

Zachodni zespół dialektu auksztockiego charakteryzuje się tym, że spółgłoski am, an, em, en oraz samogłoski ą, ę wymawiają w sposób niezmieniony. Południowa ludność auksztocka bez zmian wymawia spółgłoski am, an, em, en, ale samogłoski ą, ę wymawia jako ī. ū. Wschodnia ludność auksztocka zawęża zarówno spółgłoski am, an, em, en, jak i samogłoski nosowe ą, ę. Większość z nich wymawia um, un, im, in, ū, ī. Wymowa tych dźwięków różni się w północnych dialektach auksztockich.

Prof., dr nauk hum. Genovaitė Kačiuškienė

Opracowano na podstawie: Bacevičiūtė R. ir kt. Lietuvių kalbos tarmių chrestomatija, Vilnius: Lietuvių kalbos instituto leidykla, 2004; Zinkevičius Z. Lietuvių kalbos istorija, II, Vilnius: Mokslas, 1987; Dini P.U. Baltų kalbos, Vilnius: Mokslo ir enciklopedijų leidybos institutas, 2000.

ŻMUDZINI

Plemię żmudzkie jest prototypem dzisiejszych Żmudzinów. Stare plemiona żmudzkie, osiedlając się na terenach Kurów, Zemgalów i in. osłabionych przez najazdy Krzyżaków, zasymilowały się z ww. plemionami – z biegiem czasu niektóre z tych plemion przejęły nie tylko język żmudzki, ale także nazwę.

Pod względem językowym obszar zamieszkany przez Żmudzinów nie jest jednorodny. Inaczej niż ludność auksztocka wymawiają dwugłoski ie, uo. Dwugłoski te Żmudzini wymawiają na trzy różne sposoby, stąd podział na trzy dialekty: południowy, północny i zachodni, które, z wyjątkiem zachodniego, zostały dodatkowo podzielone na dwa dialekty. Południowi Żmudzini dwugłoski ie, uo wymawiają jako ū, ī, północni Żmudzini - jako ẹi, ọu, a przedstawiciele niewielkiego subdialektu zachodniożmudzkiego - jako ė, o. Każdy z tych dialektów ma szeroką gamę zmian dźwiękowych, które odróżniają go od ogólnego języka litewskiego i innych dialektów, a niektórzy językoznawcy nawet nazywają go językiem żmudzkim.

Prof., dr nauk hum. Genovaitė Kačiuškienė

ŁATGALOWIE

Łatgalowie - plemię bałtyckie zamieszkujące niegdyś tereny obecnej Łotwy północno-wschodniej. W średniowieczu zmieszali się z plemionami liwskim, zelowskim, zemgalskim i kurowskim. Łatgalowie byli trzonem tworzącego się narodu łotewskiego.

Łatgalowie są w źródłach historycznych określani dwojako: jako Łatgalowie i Łotysze. W dwójnasób jest również nazywana zamieszkiwana przez nich kraina. Nazwa Łatgalii została po raz pierwszy wspomniana w kronikach ruskich na początku XII wieku. Na początku XIII wieku Łatgalowie, próbując uniknąć najazdów litewskich, poddali się Niemcom i stali się częścią Liwonii. Od XVI wieku w źródłach historycznych Łatgalowie już nie są wspominani.

Wyróżnia się trzy główne dialekty języka łotewskiego: środkowy (łot. vidus), liwoński (łot. lībiskais), górnołotewski (łot. augšzemnieku). Wśród powyższych dialektów wyróżnić można także szereg gwar. Dialekt środkowy występujące na terenie Łotwy środkowej i południowo-zachodniej, dialekt górnołotewski - we wschodniej części, zaś liwoński - w części północno-zachodniej. Na dialekcie tym oparty jest współczesny łotewski język.

Mieszkańcy dawnego terytorium starożytnej Łatgalii posługują się obecnie dwoma dialektami łotewskimi: górnołotewskim i środkowym. Dialekt górnołotewski jest charakterystyczny, różni się od innych dialektów łotewskich i od języka powszechnego.

Obecny język łotewski powstał w wyniku zasymilowania przez starożytnych Łatgalów (największe plemię żyjące niegdyś na terytorium dzisiejszej Łotwy) Liwów pochodzenia fińskiego i połączenia się z kilkoma plemionami bałtyckimi - Zelami (ok. XIII-XIV w.), Zemgalami (ok. XV w.) i Kurami (ok. XVI w.). Język łotewski ostatecznie ugruntował się na dzisiejszym terytorium w XVI-XVII w.

Analiza porównawcza języków pruskiego, litewskiego i łotewskiego pozwala na stwierdzenie, że język łotewski jest najbardziej oddalony od prajęzyka i wykazuje w stosunku do niego najwięcej innowacji. Oto niektóre z nich: akcent na pierwszą sylabę, używanie trzech akcentów (podobnie jak w języku żmudzkim), zrezygnowanie z mieszanych dwugłosek an, en, in, un oraz dawnych krótkich samogłosek końcowych, z wyjątkiem u, zrezygnowanie z rodzaju nijakiego, pokrywanie się form poszczególnych czasowników itd.

Pierwsze wzmianki pisemne o języku łotewskim pochodzą z XVI wieku, a pierwszą książką, wydaną w 1585 roku w Wilnie, było tłumaczenie Małego katechizmu autorstwa Petrasa Kaniziusa. Została ona napisana w dialekcie środkowym.

Obecny region etnograficzny Łotwy - Łatgalia - zaczął wyłaniać się w XVII wieku, a w XX wieku nazwa Łatgalia została przywrócona i zaczęto jej używać ponownie, z tymże mieszkańcy tego regionu są obecnie nazywani Łatgalami, aby odróżnić ich od dawnych Łatgalian.

Prof., dr nauk hum. Genovaitė Kačiuškienė

Opracowano na podstawie: Kabelka J. Baltų filologijos įvadas, Vilnius: Mokslas, 1982; Zinkevičius Z. Lietuvių kalbos istorija, II, Vilnius: Mokslas, 1987; Dini P.U. Baltų kalbos, Vilnius: Mokslo ir enciklopedijų leidybos institutas, 2000; Visuotinė lietuvių enciklopedija, XI, Vilnius: Mokslo ir enciklopedijų leidybos institutas, 2007; Cibuļs J., Leikuma L. Vasals! Latgaliešu valodas mācība, Riga: N.I.M.S., 2003.

ZEMGALOWIE

Pierwsza wzmianka o Zemgalach pochodzi ze skandynawskich źródeł historycznych. W XIII-wiecznej duńskiej kronice klasztoru w Rude czytamy, że duńscy emigranci około 870 roku podporządkowali sobie Prusy, Zemgalię i ziemie karelskie. Historycy są zdania, że zanik języka zemgalskiego nastąpił u schyłku XV wieku.

Nie zachowały się żadne pisemne zapisy dokonane w tym języku, dlatego jedynym źródłem wiedzy o nim są nazwy własne, np. toponimy bądź nazwy osobowe występujące w źródłach historycznych lub wciąż funkcjonujące na byłym obszarze zemgalskim. Określoną wiedzę na temat dawnych cech tego języka zawierają również obecnie używane dialekty. Dla Zemgalów charakterystyczne były spółgłoski s, z, a współcześni Litwini wymawiają je jako š, ž: Mussa, Swete, Sagare, Zeymel, c, dz - zamiast k, g. Do dziś na dawnym terytorium Zemgalów, zwłaszcza w okolicach miasta Żagory, miasteczek Skajzgiry i Gruździe, występuje mieszana wymowa spółgłosek š, ž, č, dž i s, z, c, dz: pradze, krūmš, lažda oraz wariantywne formy nazw rzek litewskich i łotewskich: Šeševe / Sesēve, Švėtė / Svēte. Na dawnym terytorium Semigalii występuje interesujące zjawisko fonetyczne zwane anaptyksą polegające na wstawieniu głoski pomiędzy spółgłoskami r, l: darėbs (darbas - praca), darėžs (daržas), kalɛts (kaltas - winny), zirags (zirgs - koń), galads (galds). Dla języka zemgalskiego charakterystyczne są przyrostki -uvė, -ene, o czym świadczą nazwy osobowe lub hydronimy na Litwie i Łotwie: Raktuvė, Salduvė, Vircuve, Upene, Sparnene, Dubelene.

Prof., dr nauk hum. Genovaitė Kačiuškienė

JAĆWINGOWIE

Pierwsza wzmianka o Jaćwingach pochodzi z X wieku, znajdujemy ją w ruskich źródłach, a mianowicie w sporządzonym w 945 r. długim wykazie wysłanników Rusi Kijowskiej do Bizancjum. Kraina jaćwieska była powszechnie określana jako „ziemia Jaćwingów”. W źródłach historycznych do Jaćwingów są nieraz zaliczani Sudowowie, mieszkańcy Dajnowy. Jaćwingowie (bądź też lokalne związki plemienne) pod koniec XIII w zostali pokonani przez Krzyżaków.

Nie ulega wątpliwości, że Jaćwingowie używali jednego z języków lub dialektów bałtyckich, aczkolwiek nie zachowały się żadne pisemne zapisy w języku jaćwińskim. Jedynym źródłem wiedzy o nim są nazwy własne, np. toponimy bądź nazwy osobowe występujące w źródłach historycznych lub wciąż funkcjonujące na obszarze zamieszkanym niegdyś przez Jaćwingów. Określonym nośnikiem informacji o dawnych cechach tego języka są również obecnie używane dialekty. W języku jaćwińskim, dla przykładu, występowała dwugłoska ei, która w języku litewskim jest zwykle zastępowana bardziej nowoczesną formą ie. Dowodem na to są następujące lokalne toponimy: Deivoniškiai, Leipalingis, Veisiejai, Seinai. Jaćwingowie stosowali spółgłoski s, z, podczas gdy dziś Litwini wymawiają je jako š, ž: Zervyna up., Berznykas. Na tym obszarze, zwłaszcza w okolicach miejscowości Kobele, jeszcze dzisiaj zdarzają się przypadki takiego użycia lub mieszania spółgłosek; as sakalys, zmogus, zasis. Dla języka jaćwińskiego charakterystyczne były przyrostki -ingė, -ingis, o czym świadczą lokalne nazwy osobowe lub hydronimy: Apsingė, Kacingė, Sausvingis jez. Alytus, Niedus, Lajus, Gystus itd. Zdaniem niektórych znawców tematu, do naszych czasów zachowały się również poszczególne wyrazy, które występowały niegdyś w języku jaćwińskim: Garbingiai, Stabingis, Penta, Sasnava.

Prof., dr nauk hum. Genovaitė Kačiuškienė

KUROWIE

Pierwsza wzmianka o Kurach pochodzi z w IX-wiecznych źródeł niemieckich, w których czytamy m.in., że daleko od Szwedów istnieje plemię zwane Kurami. Nie wiemy, kiedy dokładnie doszło do zaniku Kurów: na Litwie nie są wspominani już od XVI wieku, na Łotwie - od XVII wieku. Mieszkańcy Mierzei Kurońskiej, którzy czasami są określani jako Kurowie, nie są potomkami dawnych Kurów. Są to osadnicy, którzy przenieśli się z Łotwy około XVI wieku i określali siebie mianem Kuren (łot.), używali języka łotewskiego, choć równolegle mówili również w językach litewskim i niemieckim.

Historycy długo spierali się o to, kim byli Kurowie. W końcu, na początku XX wieku, po dokładnej analizie faktów językowych, łotewski językoznawca J. Endzelyns udowodnił, że Kurowie byli plemieniem bałtyckim.

Nie zachowały się żadne pisemne zapisy w języku kurońskim, z wyjątkiem pacierza „Ojcze nasz” w pruskiej kronice Sz. Grunaua (XVI w.), który został prawdopodobnie napisany w języku kurońskim z domieszką łotewskiego lub w języku starołotewskim z domieszką języka kurońskiego. Występujące w różnych źródłach nazwy osobowe, także te używane na dawnym terytorium kurońskim, pozwalają sądzić, że język kuroński był bliższy pruskiemu, ale miał również cechy innych języków używanych przez plemiona bałtyckie (zemgalskiego, litewskiego, żmudzkiego).

Jedynym źródłem wiedzy o języku kurońskim są nazwy własne, np. toponimy bądź nazwy osobowe występujące w źródłach historycznych lub wciąż funkcjonujące na obszarze zamieszkanym niegdyś przez Kurów. Określonym nośnikiem informacji o dawnych cechach tego języka są również obecnie używane dialekty. Cechą, najbardziej odróżniającą język kuroński od litewskiego, było stosowanie dwugłoski ei, którą Litwini wymawiają jako ie: Leipaičiai, Leita up. Kurowie stosowali spółgłoski s, z, podczas gdy współcześni Litwini wymawiają je jako š, ž: Telse (Telšiai), Vesete (Viešetė), Sate (Šatės), č, dž - zamiast k, g. Do dzisiaj na obszarze zamieszkanym niegdyś przez Kurów zdarzają się przypadki równoległego stosowania tych spółgłosek: silkas / šilkas, plekšnė / plekšnė, skrabalas / škrabalas, čiobrinti / kioblinti, čiupelis / kiupelis. Dla języka kurońskiego charakterystyczne były przyrostki -alė, -elė, -ilė (Kretingalė, Šilalė, Žemalė, krūmalis, daržalis), często występowały również przedrostki ab-, em-: Ablinga. Do naszych czasów zachowały się również poszczególne wyrazy kurońskie: cyrulis, kūlis, pylė, pūrai.

Prof., dr nauk hum. Genovaitė Kačiuškienė

ZELOWIE

Spośród plemion bałtyckich wzmianka o Zelach pojawiła się w źródłach historycznych najpóźniej - dopiero w XIII-wiecznej kronice H. Łotysza, który napomknął, że najważniejszym ośrodkiem politycznym i wojskowym Zelów było dawne miasto Sēlpils. W opinii naukowców, w porównaniu z innymi plemionami bałtyckimi, zanik (lituanizacja bądź złotewszczenie) Zelów nastąpił najwcześniej - około połowy XIV wieku.

Nie zachowały się żadne pisemne zapisy w języku zelońskim. Jedynym źródłem wiedzy o nim są nazwy własne, np. toponimy bądź nazwy osobowe występujące w źródłach historycznych lub wciąż funkcjonujące na obszarze zamieszkanym niegdyś przez Zelów. Określonym nośnikiem informacji o dawnych cechach tego języka są również obecnie używane dialekty. Zelowie stosowali spółgłoski s, z, które obecnie Litwini wymawiają jako š, ž: Swentoppe, Vesinte, c, dz - zamiast k, g. Do tej pory na obszarze zamieszkanym niegdyś przez Zelów dość często używane są wyrazy zaczynające się od spółgłosek z, č: zliaukti, zaukti, zerleta, zelmuo, Zarasai, čeida, čiaukė, čivilis, które są uważane za pozostałości języka zelońskiego.

Prof., dr nauk hum. Genovaitė Kačiuškienė

PRUSOWIE

Pierwsza wzmianka o Prusach jest datowana na IX wiek i pochodzi z niemieckich źródeł historycznych. Zawiera ją opis ziem i terytorium Prusów. Istniało kilka ziem pruskich. Naukowcy wciąż nie są zgodni co do ich ilości.

Zanik języka pruskiego nastąpił w XVIII wieku, tym niemniej do tej pory zachowały się zabytki języka pruskiego, które rzucają więcej światła, w porównaniu z językami innych wymarłych ludów lub plemion bałtyckich, na to, jak brzmiał język pruski.

Najstarszy napisany odręcznie zwięzły humorystyczny tekst w języku pruskim mógł powstać około połowy XIV wieku. Jednak najważniejszymi zabytkami języka pruskiego pochodzącymi z XV-XVI wieku są dwa rękopiśmienne słowniki i trzy drukowane katechizmy. Najcenniejszym i największym z nich (54 strony pruskiego tekstu) jest Enchiridion, czyli Trzeci Katechizm, napisany w dialekcie sambijskim i wydrukowany w Królewcu w 1561 roku.

Język pruski jest dużo starszy niż języki litewski i łotewski, choć jest do nich zbliżony pod względem fonetycznym, gramatycznym i leksykalnym.

Do najważniejszych cech języka pruskiego należą: swobodny akcent, który przeskakuje na różne sylaby (jak w litewskim), zachowanie starej podwójnej dwugłoski ei (deiwas, deiws, preicalas) oraz zachowanie starej długiej samogłoski ā, którą Litwini zastąpili o (stānintei: stovint (stojąc)), podobnie jak w łotewskim występują s, z, podczas gdy Litwini używają starszych spółgłosek š, ž (suns, assis, sirgis), stosowanie mieszanych dwugłosek an, en, in, un (rancko, naktin), występuje nawet rodzaj nijaki rzeczowników (meddo, alu, assaran) itd. Istnieje wiele słów w języku pruskim, które mają ten sam rdzeń, co wyrazy litewskie i łotewskie, ale jest też wiele przypadków, w których pokrywają się tylko słowa pruskie i łotewskie lub tylko pruskie i litewskie (salme: salmi, klupstis: klupstis). Niektóre wyrazy pruskie mają podobieństwo ze słowami słowiańskimi i niemieckimi (assanis: осень, wirds: wort).

Prof., dr nauk hum Genovaitė Kačiuškienė

Na podstawie: Kabelka J. Baltų filologijos įvadas, Vilnius: Mokslas, 1982; Zinkevičius Z. Lietuvių kalbos istorija, II, Vilnius: Mokslas, 1987; Dini P.U. Baltų kalbos, Vilnius: Mokslo ir enciklopedijų leidybos institutas, 2000;Mažiulis V. Prūsų kalbos istorinė gramatika, Vilnius: Vilniaus universiteto leidykla, 2004