Obowiązkiem naszym, współczesnych narodów litewskiego i łotewskiego, jedynych ocalałych spadkobierców ludów bałtyckich, jest przekazanie przyszłym pokoleniom pałeczki sztafety ducha bałtyckiego, aby, będąc częścią 7-miliardowej wspólnoty, byli oni widoczni, słyszalni, szanowani i wspierani. Jest to zadanie nad wyraz odpowiedzialne...
Widzę was, wyłaniających się z mroku przeszłości...
Dostrzegam na licach wyraźne ślady stoczonych zaciętych walk.
Wydarte ognisko nad Lelupą toczącą szeroko swe wody,
A czekają was jeszcze katorżnicze wertepy zesłańców!
Gdzież Mežotne? Gdzież Tērvete? Gdzież wiekowa Sidabrė?
Gdzież jest dziś Vieštartas z pułkami jeźdźców?
Groby, kopce z napisami w zapomnianym języku...
I annały ledwo czytelne...
Nie, przecież żyje - naród wciąż trwa,
Tylko dał się wtedy pokonać rycerzom zaciekłym.
Groby, kopce, język już zapomniany,
Lecz ich krew wciąż wrze we mnie, czuję to.
Juozas Šliavas. „Zemgalowie”
Obowiązkiem naszym, współczesnych narodów litewskiego i łotewskiego, jedynych ocalałych spadkobierców ludów bałtyckich, jest przekazanie przyszłym pokoleniom pałeczki sztafety ducha bałtyckiego, aby, będąc częścią 7-miliardowej wspólnoty, byli oni widoczni, słyszalni, szanowani i wspierani. Jest to zadanie nad wyraz odpowiedzialne...
Gdybyśmy tak obejrzeli się wstecz, to byśmy się przekonali, że od XIII wieku aż do końca XVII stulecia Litwinów i Łotyszy łączyły, raz mniej, raz bardziej, bliskie relacje, mieszkali bowiem obok siebie. Granica litewsko-łotewska jest, poza kilkoma drobnymi wyjątkami, najstarszą w regionie. Kontakty utrzymywane przez mieszkańców regionów przygranicznych sięgają czasów, gdy ustanowiona w XIV wieku granica litewsko-łotewska rozdzieliła mieszkających Kurów, Zemgalów i Zelów.
Od XVI wieku Bałtowie kształcili się w różnych ośrodkach edukacyjnych: Prusowie, Litwini pruscy i Łotysze kurlandzcy - w Królewcu, Litwini i Łatgalowie - w Wilnie, a Łotysze liwońscy - w Dorpacie. Z kolei w XIX wieku głównym ośrodkiem edukacji Bałtów w Imperium Rosyjskim był Petersburg. W okresie późniejszym, gdy po rozbiorach Litwini i Łotysze stali się częścią carskiej Rosji, będąc narodami etnicznie spokrewnionymi o orientacji prozachodniej, ludami o podobnych losach, więzi wzajemne zaczęli zacieśniać jeszcze bardziej. To właśnie wówczas zrodziła się i zaczęła kiełkować idea jedności Bałtów. Ustanowienie państwa łotewskiego i przywrócenie państwa litewskiego w 1918 r. zasadniczo zmieniło sytuację. Pomimo że rozwój państwowości narodowej narodów łotewskiego i litewskiego wyglądał niemal identycznie, zbytnio nie różniły się też jego główne etapy i aspiracje narodów, droga do niepodległości każdego z nich miała swoją specyfikę i odmienne formy działalności.
Jak zatem wyglądał rozwój współczesnych narodów bałtyckich, jakie symbole obrały i stosowały do konstruowania nacjonalizmu? Dla Łotyszy jednym z symbolicznych filarów budowy tożsamości narodowej, obok święta pieśni, jest dzieło Latvju dainas („pieśni łotewskie”) K. Baronsa oraz epos Lāčplēsis autorstwa A. Pumpursa. Według prof. V. Muktupāvelsa, Lāčplēsis jest w rzeczywistości przedstawicielem kultury pogańskiej, który urósł do rangi bohatera, a jego walka z Czarnym Rycerzem symbolizuje wrogość wobec europejskiej kultury chrześcijańskiej i jej krzewienia. „Na Litwie było inaczej. Dla narodu litewskiego z kolei symboliczną podstawą do budowy nacjonalizmu stało się Wielkie Księstwo Litewskie. Litewskich władców, zwłaszcza Mendoga i Witolda, otoczono aureolą zmitologizowanych bohaterów reprezentujących kulturę pogańską i chrześcijańską, a fundamentalne dzieło historyczne Teodora Narbutta Dzieje starożytne narodu litewskiego zyskało status epopei narodowej”. (Muktupāvels).
Z drugiej zaś strony, w okresie międzywojennym uwidoczniła się chęć lepszego zrozumienia i głębszego poznania sąsiedniego kraju, która jest aktualna do dziś. Mieszkańcy utrzymywali różne kontakty: wielu litewskich intelektualistów mieszkało lub znalazło zatrudnienie w Rydze, Litwini pracowali w łotewskim przemyśle i rolnictwie, mimo to na szczeblu oficjalnym kraje nie wykazywały większego wzajemnego zainteresowania. W drugiej połowie XX wieku, w okresie radzieckim, litewskie i łotewskie organizacje oraz mieszkańcy, jako bracia o podobnym losie, współpracowali dość intensywne, zwłaszcza kręgi intelektualistów, co pozwoliło im później aktywnie się wspierać nawzajem i wspólnie dążyć do głównego celu, jakim było odzyskanie niepodległości państw litewskiego i łotewskiego.
Po proklamowaniu niepodległości obu narodom przyświecał ten sam cel - ugruntowanie państwowości, integracja ze społecznością międzynarodową oraz rozstrzyganie palących spraw politycznych, gospodarczych, społecznych i kulturowych w kraju. W tym okresie oba narody łączyła szczególnie silna wewnętrzna więź emocjonalna. Najlepszym wyrazem jedności i solidarności narodów litewskiego, łotewskiego i estońskiego pozostanie na wieki Bałtycki łańcuch.
MIEJSCA PREZENTACJI SZTUKI BAŁTYCKIEJ
Kultura jest obszarem, w którym współpraca dwustronna między Litwą a Łotwą może i powinna być intensywna. Przemawia za tym pokrewieństwo językowe i bliskość geograficzna obu narodów bałtyckich, a także szereg powiązań kulturowych i historycznych. Symboliczne jest to, że słowa „mums viena žemė, viena saulė, ta pati mūsų jūra” / „mums viena zeme, viena saule, ta pati mūsu jūra” („dzielimy tę samą ziemię, to samo słońce i to samo morze” – przekład tłum.) w obu językach brzmią niemal identycznie.
Tradycja artystyczna, kształtowana pod wpływem światopoglądu bałtyckiego, istniała nieprzerwanie. Bałtyckie symbole artystyczne były przekazywane z pokolenia na pokolenie. Spuścizna po dawnej kulturze i zachowane w niej symbole znaczeniowe skłaniają dziś artystów do kontemplowania od nowa i wyrażenia tego dziedzictwa, do poszukiwania nowych treści, czystych form, improwizacji i estetycznych kształtów.
Pojawienie się tematu archeologii w XIX-wiecznych dziełach sztuki wiąże się prawdopodobnie z początkiem archeologii i jej historii na Łotwie i Litwie. Był to również efekt oddziaływania ideałów okresu romantyzmu: kult przeszłości, poszukiwanie tożsamości, podziwianie i interesowanie się historią ziemi ojczystej. Z kolei w XX-XXI w. artystyczne interpretacje sztuki bałtyckiej już zdeterminowały inne motywy, zgodne z duchem czasu (odzwierciedlenie intelektu artysty, refleksja oparta na związku z kulturą ludzką, niekiedy metaforyczny charakter języka artystycznego, rozwój ekspresji plastycznej czy po prostu stylizacja). W tym miejscu można również wspomnieć o oratoriach B. Kutavičiusa, poezji P. Bruverisa, a także o pracach artystów ludowych i rzemieślników prezentowanych na jarmarkach czy festiwalach folklorystycznych. Obejmuje to prace profesjonalnych i amatorskich autorów, grup, zespołów i indywidualnych twórców.
Przestrzeń prezentacji sztuki bałtyckiej jest niemal nieograniczona, nie ma też w zasadzie żadnych zarysów: wiekowych, instytucjonalnych, rodzajowych czy tych dotyczących form artystycznych itd. Od zwykłych czy zaskakujących bursztynowych miniatur, kolekcji ubrań, rzeźb ze słomy po kreatywne zabawy z bałtyckimi ornamentami w przedszkolach czy konkurs wideo dla uczniów na temat dawnych pieśni bałtyckich. Dzisiejsi artyści, i ci „duzi”, i „mali”, dziedzictwo swoich przodków przedstawiają za pomocą różnych środków wyrazu artystycznego, nadając mu nowe, współczesne znaczenie. Wszystko wskazuje na to, że spuścizna po kulturze bałtyckiej nadal będzie ważnym elementem naszej odrębności, a także tożsamości narodowej i indywidualnej.
KLUBY REKONSTRUKCJI HISTORYCZNEJ
Nauczanie historii i pielęgnowanie pamięci historycznej nie ogranicza się już do tradycyjnych metod (książki, eksponaty muzealne). Obecnie, w obliczu postępującej uniwersalizacji, powstają grupy entuzjastów, którym zależy na odtworzeniu i zachowaniu tradycji oraz historii, a także promowaniu i prezentowaniu ich społeczeństwu.
Jedną z takich grup zrzeszających entuzjastów jest działający w Janiszkach klub historyczny Semigallia, kierowany przez A. Bitaitisa. Organizacja ta dba o zachowanie dla przyszłych pokoleń pamięci o sztukach walki, dawnych rzemiosłach i kulturze etnicznej krainy historycznej Semigalia, prowadzi badania w tym kierunku, rekonstruuje, pielęgnuje i reprezentuje je. Członkowie klubu, mając za podstawę autentyczne znaleziska archeologiczne, własnoręcznie zrekonstruowali stroje (noszone przez Zemgalów z okolic miejscowości Jauneikiai, Stungiai i Šukiniai (rejon pokrojski)), broń i ozdoby. Rekonstrukcję odzieży członkowie klubu konsultowali z archeologiem dr. E. Vasiliauskasem. Klub bierze udział w wydarzeniach organizowanych w rejonie janiskim (obchody rocznic bitwy pod Szawlami w Jawniunach), a także promuje Janiszki i okolice poza jego obrębami.
Podobne kluby działają i na Łotwie. Bardzo szerokim zakresem działalności charakteryzuje się Towarzystwo „Wojownik łotewski”. Obszarem zainteresowania przedstawicieli organizacji są poszczególne okresy historii Łotwy, od początku naszej ery do dzisiejszych czasów, wyposażenie wojowników, broń, obchody rocznic bitew, badania, rekonstrukcja i popularyzowanie taktyki bitewnej oraz fortyfikacji obronnych. Członkowie zrzeszenia biorą udział w festiwalach, uroczystościach i rekonstrukcjach historycznych.
Organizacja Tērvetes zemgaļi, którą tworzą w głównej mierze pracownicy Muzeum Tērvete oraz młodzież interesująca się historią rodzimego regionu, promuje kulturę materialną i duchową Łotwy, szczególny nacisk kładąc na popularyzację kultury Zemgalów w V–XIII w. Członkowie własnoręcznie szyją stroje, wykonują narzędzia, broń i ozdoby. Tērvetes zemgaļi nie tylko organizuje Święto Zemgalów, ale także uczestniczy w innych wydarzeniach i promuje tradycje oraz kulturę zemgalskie poza granicami Łotwy.
FESTIWALE ŻYWEJ HISTORII
Po odzyskaniu niepodległości na Łotwie i Litwie zaczęto organizować festiwale żywej historii, podczas których w ramach eksperymentu z elementami edukacyjnymi prezentowana jest wierna rekonstrukcja niegdysiejszego trybu życia. Bodajże najbardziej znanym tego rodzaju wydarzeniem na Litwie jest Międzynarodowy Festiwal Archeologii Eksperymentalnej „Dni Archeologii Żywej w Kiernowie”. Festiwale rzemiosła dawnego odbywają się również w wielu innych miejscach na Litwie (Dni Rzemiosła Dawnego w Neryndze, Festiwal w Warnupianach w rejonie mariampolskim, festiwale rzemiosła dawnego Jotvos vartai, archaicznej pieśni i sztuki obronnej w Olicie oraz festiwal Apuolė na grodzisku Apuolė w rejonie szkudzkim itd. Wydarzenia poświęcone archeologii żywej są wyjątkowym sposobem na zapoznanie się z wynikami badań archeologicznych i życiem dawnych pokoleń, umożliwiają przyjrzenie się prehistorycznym i średniowiecznym rzemiosłom, poznanie archaicznych technologii produkcji i wypróbowanie sił w turniejach rodem ze średniowiecza.
Grodziska, przez wiele lat zapomniane i uśpione, obecnie przeżywają swój renesans. 22 września na grodziskach rokrocznie odbywają się zloty z okazji Dnia Jedności Bałtów. Dzień ten jest symbolicznym upamiętnieniem zwycięstwa odniesionego w bitwie pod Szawlami (obchody jej kolejnych rocznic są organizowane od 2000 roku po przyjęciu uchwał przez parlamenty Litwy i Łotwy).
Miasta i pomniejsze miejscowości również zaczęły organizować własne święta, obchody rocznic rangi państwowej i wydarzenia, których celem jest odtworzenie przeszłości i tradycji plemion bałtyckich. Mieszkańcy Janiszek, dla przykładu, za miejsce organizowania wydarzeń obrali podnóże grodziska Sidabrė. W dniu 6 lipca 2008 r. Towarzystwo na rzecz Piękniejszej Litwy we współpracy z samorządami i organizacjami publicznymi zainicjowało kampanię „Światło grodzisk”, mającą na celu konsolidację narodową. Na grodzisku rozpalono ogniska, odbyła się żywa lekcja historii dla młodzieży, śpiewano, deklamowane wiersze. Dokładnie rok później Muzeum Historii i Kultury w Janiszkach zorganizowało święto „Gdzie jest Twój początek, Litwo?”, podczas którego publiczność powitała młodzież ubrana w autentyczne stroje zemgalskie. Deklamowano wiersze, odczytywano fragmenty starych annałów, dramatu J. Marcinkevičiusa Mendog. W 2010 r. na górze zamkowej upamiętniono rocznice bitwy pod Grunwaldem (600-lecie) i Durbe (750-lecie): tańczyły wajdelotki, płonęły ogniska, nad wzgórzem unosił się dźwięk piosnek i deklamowanych wierszy. W ten oto sposób grodzisko Sidabrė połączyło stare i nowe tradycje, nadając litewskim świętom nowe znaczenie.
Tak jak grodzisko Sidabrė jest ważne dla Janiszek, tak historyczne grodzisko Žvelgaitisa ma fundamentalne znaczenie dla miasta Żagory. To właśnie tutaj są organizowane imprezy miejskie, a nawet wystawiane opery (po raz pierwszy opera B. Dvarionasa Dalia została wystawiona w 1960 r., a po niemal półwiekowej przerwie opera została ponownie wystawiona na szczycie grodziska) i rozpalane ogniska. Obiekt ten cieszy się popularnością nie tylko wśród mieszkańców, ale też wśród turystów, dlatego, z inicjatywy Dyrekcji Parku Regionalnego w Żagorach, u podnóża grodziska zbudowano małą infrastrukturę turystyczną (parking, stoisko informacyjne ze szczegółowym opisem historii obiektu).
Z wielkim rozmachem organizowane jest święto odbywające się w Tērvete na Łotwie. To tutaj znajduje się jedno z najważniejszych grodzisk na obszarach zamieszkanych przez Bałtów. Jest on ponadto nazywany głównym ośrodkiem politycznym, gospodarczym i kulturalnym Zemgalów, którzy niezależność polityczną i gospodarczą zachowali aż do schyłku XIII w. Od 2003 r. u podnóża grodziska w Tērvete corocznie odbywa się Święto Zemgalów, którego pomysłodawcom przyświeca cel promowania trybu życia dawnych Zemgalów oraz duchowych i materialnych wartości kulturowych. Ranga i rozpoznawalność wydarzenia rośnie z roku na rok. W festiwalu biorą udział goście z Litwy, Finlandii, Szwecji, Estonii, Rosji, Polski i Białorusi. Tradycyjnymi gośćmi, którzy co roku biorą udział w festiwalu, są grupy folklorystyczne i kluby rekonstrukcji historycznej: Tērvetes zemgaļi, Excalibur, Senzeme, Ugunszīme, Vilkači, Laiva, Rodenpois, Komturia Vinda, Upmale, Trokšņu iela, Senās vides darbnīca (Łotwa) i Kovarnis, Vilkatlakai, Varingis, Rycerze Klasztoru Najświętszej Marii Panny (Litwa), Reas (Estonia), Maktig Korp, Unia Meča i Vorona, Orden Hrama (Białoruś), Pelēkie vilki (Finlandia).
Wydarzenia poświęcone tematowi tożsamości bałtyckiej są organizowane w wielu innych miejscowościach na Łotwie i Litwie, w krajach tych powstają parki tematyczne. Ekspozycja muzeum historycznego w Parku Przyrody Tērvete przybliża historię dawnych Zemgalów i samej miejscowości Tērvete. Ekspozycja muzealna prezentuje dużą kolekcję zabytkowych wyrobów metalowych, model zamku w Tērvete, broń Zemgalów, artykuły gospodarstwa domowego i odtworzone ozdoby. Dzieci mogą połączyć rekreację z nauką i odkrywaniem, podążając szlakami Matka Lasu i Mokradła. Krocząc ścieżką Matka Lasu dzieci poznają świat flory i fauny. Młodzi odkrywcy otrzymują niezbędne narzędzia i przyrządy, więc mogą badać miejscowe mokradła niczym prawdziwi naukowcy.
Teren Państwowego Rezerwatu Kulturowego w Kiernowie obejmuje całą Dolinę Pojoty w Kiernowie wraz z pięcioma grodziskami i częściowo górnym tarasem Wilii, na którym położony jest Kiernów. Zagroda J. Gižasa znajduje się w miejscowości Dreverna - prastarej wiosce rybackiej, wzmiankowanej jeszcze w 1253 r., położonej nad brzegiem Zalewu Kurońskiego, u ujścia rzeki Dreverna. Nazwę rybaków z Dreverny rozsławił J. Gižas, zdolny wytwórca łodzi, w tym żaglowych. W pobliżu Onikszt, nieopodal wsi Naujieji Elmininkai znajduje się grodzisko Šeimyniškėliai (Woruta) i drewniana wieża widokowa. Grodzisko jest usytuowane pomiędzy dwiema głębokimi dolinami, przez które niegdyś swe wody toczyły rzeki Vorelis i Volupis. W opinii niektórych historyków, to właśnie tutaj stał zamek króla Mendoga w Worucie. Jest to najlepiej zbadane litewskie grodzisko i jedno z najlepiej przeanalizowanych pozostałości po grodzie w całym wschodnim regionie bałtyckim.
W 1997 r. zrodził się pomysł przekształcenia grodziska w Šeimyniškėliai, gdzie w XIII-XIV w. stał drewniany zamek, w żywą szkołę historii, tworząc w ten sposób kolejny oryginalny obiekt turystyki kulturowej. W wieżach obronnych zamku będą organizowane wystawy historyczne i zajęcia edukacyjne. Będzie tu można zobaczyć przedmioty (numizmaty, heraldykę, portrety) ukazujące historię litewskich władców i państwa, artykuły gospodarstwa domowego mieszkańców zamku, ozdoby, dawną odzież i broń, fragmenty broni znalezione na terenie grodziska, a także wystawy o tematyce historycznej. Zwiedzający będą mogli spróbować rozniecić ogień, usmażyć mięso czy rybę, ulepić kubek, szyć igłą kościaną, wykonać ozdobę, poznać starożytne techniki przędzenia i tkania, postrzelać z łuku, rzucić włócznią itd. Na wewnętrznym dziedzińcu zamku będą organizowane uroczyste obchody ważnych świąt narodowych (Dzień Króla Litwy Mendoga, Dzień Koronacji Witolda Wielkiego, Dzień Jedności Bałtów, rocznice bitwy pod Grunwaldem itd.). W celu pogłębienia wiedzy o historycznym dziedzictwie kulturowym planowane jest opracowanie specjalistycznych programów edukacyjnych dla uczniów o tematyce obejmującej zagadnienia tworzenia i rozwoju państwa litewskiego. Obecnie działalność edukacyjną i poznawczą muzeum prowadzi w drewnianej wieży widokowej zbudowanej w pobliżu grodziska latem 2004 r. Można tu zapoznać się z historią dawnego zamku, zobaczyć jego makietę, obejrzeć znaleziska archeologiczne, spróbować sił w strzelaniu z łuku, kuszy, miotaniu włócznią i generalnie poczuć ducha życia ludności XIII-wiecznej.
Przez dwa sezony letnie w lesie Jūkainiai w rejonie rosieńskim odbywały się plenery rzeźbiarskie. Rzeźby wykonane w trakcie zajęć z drzewa dębowego zdobią obecnie ścieżkę. Odwiedzający mogą tutaj poznać świat roślin, a od niedawna – również dawne bóstwa litewskie. Las ten jest ponadto ważny pod względem historycznym. Znajdowała się tu swego czasu pogańska świątynia litewska. Do dzisiaj w miejscu tym spotykają wyznawcy tej dawnej litewskiej wiary. Otoczenie szlaku poznawczo-rekreacyjnego w Jūkainiai zostało zaprojektowane tak, aby wyeksponować piękne widoki, interesujące miejsca i sprawić, by odwiedzający poczuli subtelne piękno przyrody. Miejsce to jak najbardziej nadaje się do rekreacji z uwagi na cechy ekologiczne, biologiczne i morfologiczne dominujących gatunków drzew, a także warunki terenowe i wiek drzew.
PARK KULTURY BAŁTYCKIEJ:
HISTORIA, KONCEPCJA I PIERWSZE WYNIKI
Ziemia szawelska jest wyjątkowo charakterystycznym ośrodkiem kultury bałtyckiej, stykają się tu bowiem granice trzech plemion bałtyckich - Zemgalów, Żmudzinów i ludności auksztockiej. Jeszcze ostały dawne skrzyżowania dróg, a nad linią lasów dotychczas widoczne są grodziska będące świadkami chlubnej historii Bałtów.
W parku leśnym Salduvė, położonym w granicach miasta Szawle, na terenie którego znajduje się wielowiekowe grodzisko Žuvininkai, zwane potocznie wzgórzem Salduvė, powstał Park Kultury Bałtyckiej. Inicjatorom przyświecał cel objęcia ochroną, rewitalizacji, tworzenia, adaptacji oraz dostosowania do potrzeb społeczeństwa materialnego i niematerialnego dziedzictwa kulturowego oraz przyrodniczego nie tylko na Litwie, ale także na poziomie międzynarodowym, regionu bałtyckiego i globalnym. Park Kultury Bałtyckiej to unikalny, niespotykany w skali światowej park dziedzictwa historycznego, przyrodniczego, kultury materialnej i duchowej plemion bałtyckich (mieszkańców Auksztoty, Żmudzinów, Zemgalów, Kurów, Łatgalów, Litwinów, Zelów, Jaćwingów i Skalowów), które w X-XIII w. (XIV w.) zamieszkiwały obecne terytoria Litwy, Łotwy, Rosji, Białorusi, Polski i Niemiec. Koncepcja parku opiera się na następujących zasadach: wyjątkowość, tożsamość etniczna; postawa obywatelska, edukacja; związek między pamięcią a kreatywnością; styk lokalności i globalności; interdyscyplinarność; zasób wiedzy; widowiska i wydarzenia itd. Celem generalnym projektu jest rewitalizacja parku leśnego Salduvė z grodziskiem Žuvininkai i dostosowanie go do potrzeb społeczeństwa poprzez utworzenie Parku Kultury Bałtyckiej.
Analiza europejskich parków kultury i rozrywki pokazuje, że ich działalność obejmuje funkcje kulturalne, poznawcze, rekreacyjne i inne, podnoszą one tematy charakterystyczne dla danego kraju lub regionu, promują tożsamość kulturową, przyrodniczą i geograficzną, ale temat bałtyckiej tożsamości kulturowej nie jest poruszany w żadnym z analizowanych miejsc. Analiza najważniejszych obiektów rekreacyjnych na Litwie pokazuje, że istniejące parki kulturowe poruszają różne tematy związane z historią Litwy i tożsamością geograficzną Europy, nie zahaczają jednak przy tym o kwestię tożsamości historycznej, rozwoju i specyfiki plemion bałtyckich.
Z tych właśnie powodów zainicjowano kilkuetapowy projekt „Rewitalizacja Parku Salduvė z grodziskiem Žuvininkai i dostosowanie ich do potrzeb społeczeństwa poprzez utworzenie Parku Kultury Bałtyckiej”. Wnioskodawcą projektu jest Urząd miasta Szawle, który zgodnie z przepisami operacyjnymi jest odpowiedzialny za planowanie strategiczne miasta i składanie wniosków z zakresu realizacji strategii.
Masyw jezior Salduvė i Talkša jest jednym z najważniejszych elementów krajobrazu naturalnego Szawel. Wyjątkowość szawelskiego grodziska Žuvininkai polega na tym, że porasta je wokół leśny masyw sosnowy. Jednym z głównych celów z zakresu ekologii jest zachowanie środowiska naturalnego oraz dziedzictwa historycznego i kulturowego oraz dostosowanie go do potrzeb turystycznych; ochrona masywu przed urbanizacją; zapewnienie stałej i wykwalifikowanej konserwacji i ochrony (topografia skupisk kornika drukarza, niewykryte przypadki samowolnej wycinki, ryzyko pożaru w sezonie letnim).
Szawelskie grodzisko Žuvininkai wraz z osadą, zwane wzgórzem Salduvė, figuruje na liście nieruchomych wartości kulturowych Republiki Litewskiej (kod unikalny 1806). Grodzisko znajduje się w najwyżej położonej części osobnego wzgórza. Majdan grodziska jest okrągły, jego średnica wynosi 20 m, ze wszystkich stron jest otoczony wałem, którego wysokość od strony zachodniej wynosi 1,7 m, a szerokość 20 m, na pozostałych odcinkach zaś - wysokość 0,5 m, a szerokość - 10 m. Od strony południowej, zachodniej i północnej wał otoczony jest fosą o szerokości 10-30 m i głębokości 1-4 m (najszersza i najgłębsza część znajduje się po stronie zachodniej, gdzie szerokość wynosi 10 m). Za nim znajduje się wał o długości 185 m, którego wysokość wynosi 3 m, a szerokość - 11 m, z kolei wysokość zewnętrznego zbocza wynosi 2 m. Od strony północnej i wschodniej rozpościera się taras o szerokości 10 m. Zbocza są strome, ich wysokość wynosi 10-15 m. Na południowy wschód od grodziska znajduje się podgrodzie o powierzchni 1 ha. Grodzisko podniszczono w trakcie kopania okopów w l. 1915, 1941 i 1944 oraz ustawiania znaków geodezyjnych w l. 1930-1931. Zachodnia część podnóża ucierpiała w 1977 r. w wyniku prac nad budową pomnika Armii Radzieckiej. Znaki spustoszenia nosi również majdan.
Szawelskie grodzisko Žuvininkai i okolice nie zostały jeszcze dokładnie zbadane przez archeologów, prowadzono tutaj jedynie badania rozpoznawcze. Na podstawie cech zewnętrznych można przypuszczać, że grodzisko pochodzi z XI-XIV w. W 1957 r. J. Naudužas, archeolog z Muzeum Aušra w Szawlach, natrafił w okolicy grodziska na kilka odłamków ceramiki. W 1991 r. archeolog B. Dakanis z Centrum Dziedzictwa Kulturowego odkrył warstwę kulturową starożytnej osady na południowy wschód od grodziska. W 1999 r. w trakcie prac nad wyrównaniem rozkopanego majdanu natrafiono na kamienie ze śladami opalenia i pozostałości warstwy kulturowej, która osunęła się z majdanu. Muzeum Aušra w Szawlach przechowuje kilka znalezisk pochodzących z szawelskiego grodziska Žuvininkai (żelazny grot włóczni, element wędzidła i ozdoba spiralna wykonana z mosiądzu).
Najbardziej szczegółowe badania archeologiczne przeprowadzono w 2001 r. pod kierownictwem kierownika Działu Archeologii Muzeum Aušra w Szawlach A. Šapaitė. Badania objęły obszar 57 m².
Na północno-zachodnim zboczu wzgórza, znajdującego się na zachód od grodziska, archeolodzy natrafili na kamienny bruk, którego szerokość wynosi 2,4 m, a długość - 7 m. Znalezisko skłoniło archeologów do założenia, że wzgórze pełniło funkcję wału, a jego zbocze obwarowano kamieniami. Przypuszczenia te mogą potwierdzić jedynie wyczerpujące badania samego domniemanego wału i przyległych wyżyn.
Temat skąpych wzmianek o ziemi szawelskiej w XIII- i XIV-wiecznych źródłach pisanych był wielokrotnie omawiany przez historyków i językoznawców przy okazji badań nad pochodzeniem nazwy miasta Szawle i lokalizacji bitwy pod Szawlami (1236 r.). W dorzeczu górnego odcinka Dubissy i w miejscu rozwidlenia Dubissy i Muszy, tj. we wschodniej części dzisiejszego rejonu szawelskiego odkryto prawie 20 dawnych cmentarzysk lub lokalizacji, w których znaleziono ozdoby i inne artefakty typowe dla grobów I-IV- wiecznych. Jest to dowód na to, że okolice Szawli były wówczas gęściej zaludnione, a wspólnoty tu osiadłe nie były duże. Osady istniały również na terenie dzisiejszych Szawli. Wszystko wskazuje na to, że ok. IV-V w. głównym ośrodkiem ziemi szawelskiej stał się drewniany zamek wzniesiony na wzgórzu Salduvė, które było częściowo otoczone bagnami i trudno dostępne, oraz jego podgrodzie. Za istnieniem osady przemawia, jak uważa A. Tautavičius, leżący nieopodal, w miejscowości Lepšiai, stary cmentarz, który w latach 1937-1939 zyskał status cmentarza szawelskiego. To właśnie stąd do Muzeum Aušros w Szawlach trafiły artefakty VI-XVI-wieczne. Niewykluczone, że osada z biegiem czasu stała się ośrodkiem politycznym, a jej imieniem nazwano północno-wschodnie tereny zamieszkane przez Żmudzinów. Według J. Naudužasa, Szawle były silnym ośrodkiem, który skutecznie stawiał opór przedzierającemu się w głąb Litwy Zakonowi Kawalerów Mieczowych. Archeolog uważa, że grodzisko w Žuvininkai pełniło funkcję schronu, w którym mieszkańcy z okolicznych osad ukrywali się w razie niebezpieczeństwa. Na wzgórze prowadziły trzy ukryte szlaki podwodne: z Aleksandrii (tj. z południa), ze wsi Malavėnai (z północnego wschodu) i z obszaru pomiędzy Ginkūnai a jeziorem Talkša (z północnego zachodu). Według J. Naudužasa, pierwszy szlak zbudowano z ciasno przylegających do siebie bali obciążonych kamieniami (4-5 m szerokości, około 200 m długości), kolejny był już znacznie dłuższy. O funkcji obronnej tego miejsca świadczy fortyfikacja grodziska, które u podnóża zostało obwarowane dużym wałem obronnym. Historyk R. Batūra, autor dzieła poświęconego bitwie pod Szawlami, generalnie zgadza się z A. Tautavičiusem i J. Naudužasem utrzymującymi, że w V-VI w. zamek w Szawlach był lokalnym obiektem obronnym. R. Batūra przywołuje w swojej pracy kronikę autorstwa B. Hioneke. To ostatnie dzieło traktuje m.in. o czwartym litewskim zamku Ceila, który został zniszczony w 1348 r. podczas ataku przypuszczonego przez Zakon Liwoński. W opinii R. Batūry, opisywanym obiektem jest podszawelski zamek Žuvininkai.
Północnego pasma ziemi szawelskiej bronił okazały zamek w Luponiai, który prawdopodobnie znajdował się przy szlaku prowadzącym do ziemi żagorskiej zamieszkanej przez Zemgalów. Fragmenty garnków o chropowatej powierzchni i odłamki wytoczonych garnków znalezione w pobliżu grodziska w Luponiai świadczą o tym, że osada i prawdopodobnie zamek istniały tu co najmniej od połowy I tysiąclecia do XII-XIII w.
Dużo mniejszy zameczek, wzniesiony na wzgórzu Jurgaičiai, znajdował się przy drodze z Szawli do Sidabrė, która prowadziła do centrum Semigalii – Mežotne, nad rzeką Lelupa. Zamek ten bronił północno-wschodnich obrzeży ziemi szawelskiej.
Największym zamkiem na ziemi szawelskiej była warownia wzniesiona nad brzegiem Dubissy, na grodzisku w pobliżu miejscowości Bubiai. W opinii historyków, niemiecki kronikarz H. Wartberge zamek ten określił jako „zamek dubiski na ziemi szawelskiej”. Z jego annałów dowiadujemy się, że twierdza została spalona przez Zakon Kawalerów Mieczowych w 1348 r., wkrótce potem została przez Żmudzinów odbudowana, a następnie, po zaciętych walkach, 24 stycznia 1358 r. ponownie została spopielona.
Najprawdopodobniej do ziemi szawelskiej należał również mniejszy zamek usytuowany w części południowo-wschodniej Szawli, na wzgórzu Kudinai, nieopodal miejscowości Szawlany. Na podstawie cech fortyfikacyjnych można przypuszczać, że jest to obiekt X-XIV-wieczny. Dwa mniejsze obwarowane zameczki (schroniska) w I i na początku II tysiąclecia stały na grodzisku Normančiai, w pobliżu miejscowości Pakapė, oraz na wzgórzu Velžiai, nieopodal jeziora Arimaičiai.
Na podstawie zabytków archeologicznych można przypuszczać, że na ziemi szawelskiej znajdowało się co najmniej 6 lub 7 zamków różnej wielkości oraz dziesiątki większych lub mniejszych osad. Co najmniej cztery z nich znajdowały się na terenie dzisiejszego miasta Szawle.
Zdaniem A. Tautavičiusa, mógł to być przede wszystkim zamek Salduvė wraz z przylegającym podgrodziem oraz VI-XVI-wieczny cmentarz w miejscowości Lepšiai w części południowo-wschodniej miasta. Kolejna osada znajdowała się w obrębach dzisiejszego centrum miasta. Potwierdzeniem jest stary cmentarz VII-XV-wieczny znajdujący się w odległości około 300 metrów na północ od centrum miasta. Wieś ta powstała na skrzyżowaniu głównych szlaków ziemi szawelskiej. To w tym miejscu znajdowała się droga biegnąca z Salduvė przez Jurgaičiai do Sidabrė i do centrum Semigalii - Mežotne. Kolejny szlak prowadził na zachód - do zamku w Luponiai, następnie zaś - do Żagor, a jego odgałęzienie prowadziło do okolic Kurszan nad Windawą, do niegdysiejszej ziemi Knituva. Trzecia arteria skręcała na południe, do zamku Bubiai-Dubissa. Wzdłuż tych dróg powstały dwie kolejne nieduże osady. Jedną z nich założono przy drodze prowadzącej do miejscowości Luponiai i Knituva. Świadczy o tym VI-XII-wieczny cmentarz znajdujący się około 1,5 km na zachód od centrum miasta. Kolejna niewielka miejscowość znajdowała się przy szlaku prowadzącym do Bubiai, na południowym skraju miasta, gdzie znaleziono groby VIII-XIII-wieczne.
W 1983 r. w Lieporiai odkryto cmentarzysko datowane na V-VIII w. oraz dwie osady z tegoż okresu. Znaleziska napotkane w trakcie badań wykopaliskowych przeprowadzonych przez archeologa B. Salatkienė są wyjątkowe, niespotykane do tej pory na innych litewskich stanowiskach archeologicznych. Chodzi o specjalne miejsce pochówku i odprawiania rytuału pogrzebowego na cmentarzysku, gdzie znaleziono około 70 jam słupowych i 45 stosów; dobrze zachowało się miejsce wytopu żelaza - od wydobycia rudy po narzędzia i broń znalezione na cmentarzysku, a także narzędzia (drewniane studnie i wiadra wykonane z kory lipowej).
Zdaniem A. Tautavičiusa, nazwę Szawle nosiła osada znajdująca się w pobliżu zamku Salduvė, a z biegiem czasu ziemią szawelską zaczęto nazywać cały przylegający obszar zamieszkany przez Żmudzinów. Pod koniec XIII w., po podbiciu Zemgalów i zrównaniu z ziemią ich ostatnich zamków w Sidabrė i Żagorach, w XIV w. Kawalerowie Mieczowi wyjątkowo często przypuszczali ataki na okolice Szawli i Upity, usiłując przedrzeć się na południe i odciąć Żmudź od reszty Litwy. Podczas ataków plądrowano i palono zamki i wsie, mieszkańców zabijano bądź brano do niewoli. Zamek Salduvė został zniszczony w XIV wieku. Po pokonaniu Krzyżaków w 1410 r. ustały również walki z Zakonem Inflanckim, jednak zamek w Salduvė tak i nie odbudowano, a osada Szawle, która powstała na skrzyżowaniu starych szlaków, w miejscu dogodniejszym i ważniejszym, w centrum dzisiejszego miasta, przyćmiła miejscowość, która istniała w pobliżu Salduvė. W pierwszej połowie XV wieku stała się miasteczkiem, z biegiem czasu zaś zyskała status miasta.
Naukowcy nie mają wątpliwości co do tego, że szawelskie grodzisko i zamek w Žuvininkai, a także inne zamki w regionie odegrały znaczącą rolę w dziejach Litwy, bowiem to właśnie te twierdze i odwaga mieszkańców zatrzymały wroga z północy, ostatecznie i nie pozwalając mu przedrzeć się przez Szawle w głąb Litwy. Rozległy obszar po obu stronach rzeki Musza jeszcze przez długi czas pełnił funkcje buforu pomiędzy Litwą a Inflantami. Na podstawie źródeł pisanych i badań archeologicznych można przypuszczać, że te i inne zamki, ich ostałe grodziska wraz z naturalnymi przeszkodami, zaporami z drzew ciągnącymi się wzdłuż najważniejszych traktów, ukrytymi ścieżkami na terenach podmokłych, a także systemem przekazywania informacji o niebezpieczeństwie czyhającym ze strony wroga – to wszystko składało się na linię obrony ziemi szawelskiej.
To właśnie przywołane archeologiczne i historyczne przesłanki były powodem powołania do życia Parku Kultury Bałtyckiej. W 2008 r. Agencja Rozwoju Regionu Szawelskiego, po wygranym przetargu i z pomocą zespołu naukowców, opracowała studium wykonalności pt. „Rewitalizacja i dostosowanie Parku Salduvė i góry zamkowej Žuvininkai do potrzeb społeczeństwa poprzez utworzenie Parku Kultury Bałtyckiej”. Następnie agencja złożyła projekt w celu przeprowadzenia wstępnych prac. Pierwsze prace rewitalizacyjne ruszyły w 2011 r.
W dniach 22-26 sierpnia tegoż roku Agencja Rozwoju Regionu Szawelskiego zorganizowała w Szawlach plener rzeźbiarski, podczas którego rzeźbiarze z Łotwy i Litwy wykonali 9 słupów etnograficznych z daszkami dedykowanych plemionom bałtyckim, które zostały odsłonięte u stóp góry zamkowej Salduvė w ramach obchodów Dnia Jedności Bałtów. Jednocześnie zorganizowano święto pt. „Ognie bałtyckiej jedności” z udziałem około 200 wykonawców folklorystycznych z Łotwy i Litwy.
Wirtualny Park Kultury Bałtyckiej jest jednym z działań przypisanych w projekcie Agencji Rozwoju Regionu Szawelskiego. Obecnie Park Kultury Bałtyckiej można zwiedzać wyłącznie wirtualnie, tym niemniej my, dzisiejsi Bałtowie, żywimy nadzieję, że w niedalekiej przyszłości będziemy mogli zobaczyć to wszystko na żywo nieopodal Szawli, na wzgórzu zamkowym Salduvė.
Źródło informacji: Projekt „Park Kultury Bałtyckiej” w ramach Programu Współpracy Transgranicznej Łotwa-Litwa 2007-2013 (Agencja Rozwoju Regionu Szawelskiego).